دماوند و حلقه‌های مفقوده اکوتوریسم
آخر ابتکار - تاریخ: ۱۳۹۴/۰۷/۲۶
صادق پیرزادنیا-دماوند بلندترین و منحصر به فردترین و بی همتاترین بام ایران است که سمبل و نماد ایران و ایرانی و آزادگی است و بی سبب نیست که بر روی اسکناس‌های ملی هم تصویر زیبا و بی بدیل آن حک شده است. دماوند سرشار از زیبایی و چشم اندازهای بکر و خاطرات دور و دراز از پس سالیان متمادی زمین شناسی است. این کوه تاریخی مربوط به دوره سوم زمین شناسی است.نویسنده این نوشتار که خود به رفیع ترین بام ایران صعود کرده است خاطراتی زیبا و ماندگار از این کوه تاریخی دارد. بی دلیل نیست که ملک الشعرای بهار از اشعار زیبای خود را در خصوص این نماد ملی به زیبایی هر چه تمامتر سروده است:
ای دیو سپید پای دربند/ای گنبد گیتی‌ای دماوند
از سیم به سر یکی کله خود/زآهن به میان یکی کمربند
تا چشم بشر نبیندت روی/بنهفته به ابر چهر دل بند
برای خوانندگان فهیم روزنامه در خصوص این بام منحصر به فرد ایران و چشم اندازها و مناظر و آسیب‌ها و راهکتارهایی برای تمیز و پاکیزه نگه داشتن آن به بحث می‌نشینیم.اما بی توجهی مسئولین و متولیان امر بویژه سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و سازمان حفاظت محیط زیست از این نماد تاریخی جای بسی تعجب و شگفتی دارد.
سیل عظیم کوهنوردان خارجی که هرساله به این مکان بی بدیل سفر و صعود می‌کنند و علاوه بر ارزآوری برای کشور اما جای پرسش بس بزرگ بر تارک سپید دماوند خودنمایی می‌کند که چرا هیچ امکاناتی در کمپ‌های آن تعبیه نشده است تا برای کوهنوردان و توریست‌های خارجی هم فال باشد و هم تماشا. چرا صنعت نوظهور اکوتوریسم در ایران همچنان مورد غفلت واقع می‌شود « صفت تماشای طبیعت و حیات وحش را باید مسئولان سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و حفاظت محیط زیست با تعامل دوسویه باهم و با دیسیپلین و برنامه ریزی و راهکارهای اصولی و مدون هرچه زودتر نهادینه کنند قبل از اینکه برنامه ششم توسعه اجرا شود بندی در بودجه سازمان میراث و حفاظت محیط زیست در این راستا گنجانده شود تا در بودجه که اواسط آذرماه به مجلس تقدیم می‌شود آورده شود همانطور که برای احیای دریاچه ارومیه این ردیف ایجاد شد که اگر به دماوند بی اعتنایی کنیم سرنوشتی مثلا ارومیه در انتظارش خواهد بود.
کوه دَماوَند کوهی در شمال ایران است که بلندترین کوه ایران و بلندترین قله آتشفشانی آسیا است. دماوند دومین کوه بلند فلات ایران و خاورمیانه است. دماوند در پاره مرکزی رشته‌کوه البرز در جنوب دریای خزر جای دارد. از دیدگاه تقسیمات کشوری، در بخش لاریجان شهرستان آمل در استان مازندران قرار دارد. به هنگام صاف و آفتابی‌بودن هوا، از شهرهای تهران، ورامین و قم و همچنین کرانه‌های دریای خزر قابل رویت است. کوه دماوند در سی‌ام تیرماه سال ۱۳۸۷ به عنوان نخستین اثر طبیعی ایران در فهرست آثار ملّی ایران ثبت شد.. همچنین کوه دماوند از سال ۱۳۸۱ به عنوان «اثر طبیعی ملّی» در شمار مناطق چهارگانه ارزشمند از نظر حفاظت محیط زیست قرار گرفته‌است.
از دماوند در اساطیر ایران هم یاد شده‌است و شهرت آن بیش از هر چیز به این سبب است که ضحاک(پادشاهی ستمگر و اژدهافش) در آن به بند کشیده شده‌است.
در آثار ادبی فارسی نیز فراوان به این اسطوره و به طور کلّی‌تر کوه دماوند اشاره شده‌است، در بندهش اینچنین آمده: رود هرهز (هراز) در تپرستان است و از کوه دماوند سرچشمه می‌گیرد، قصیده‌ی دماوندیه ملک‌الشعرای بهار هم معروف است. دماوند دارای چشمه‌های آب گرم لاریجان،اسک و وانه است.
منابع مختلف اندازه‌های گوناگونی برای ارتفاع کوه دماوند از سطح آب‌های آزاد ذکر کرده‌اند. به نقل از درگاه ملّی آمار ایران، فرازایِ این کوه 5.610متر است؛ از جمله پایگاه ملّی داده‌های علوم زمین ایران و وب‌گاه رصدخانه زمین ناسا، فرازای 5.670 متر5.671 متر را نیز برای قلّه این کوه ذکر کرده‌اند. دماوند یک کوه آتشفشانی مطبّق است. که عمدتاً در دوران چهارم زمین‌شناسی موسوم به دوران هولوسین تشکیل شده و نسبتاً جوان است. فعّالیّت‌های آتشفشانی این کوه در حال حاضر محدود به تصعید گازهای گوگردی است آخرین فعالیت‌های آتشفشانی این کوه مربوط به ۳۸۵۰۰ سال قبل بوده‌است. دماوند یک آتشفشان خفته است که امکان فعّال شدن مجدد آن وجود دارد. در برخی از سال‌ها از جمله سال ۱۳۸۶، دود و بخارهایی از قله خارج شد که برخی از شاهدان آن را گواهی بر فعّال شدن این آتشفشان پنداشتند. اما در حقیقت در سال‌های پر بارش، با نفوذ آب به درون قله و برخورد سنگ‌های داغ، جریانی از بخار آب از دهانه قله خارج می‌شود و چنین به نظر می‌رسد که فعالیت‌های آتشفشانی صورت گرفته‌است. قطر دهانه این آتشفشان در حدود ۴۰۰ متر است. که دریاچه‌ای از یخ آن را پوشانده‌است. همچنین نشانه‌هایی از وجود دهانه‌های قدیمی در پهلوهای جنوبی و شمالی کوه ملاحظه می‌شود.
نام دماوند به دو صورت مشهور دماوند و دنباوند(با زبر یا پیش دال) ضبط شده‌است. حتی در بعضی مآخذ هر دو صورت نام آمده‌است. صورت دیگری که از نام این کوه ضبط شده‌است دباوند است. این کوه را با نام‌های کاملاً متفاوت بیکنی و جبل لاجورد نیز ثبت کرده‌اند. نام دماوند در تورات آمده و صورت کهن آشوری آن «بیکن» است . در مورد دلیل نام‌گذاری دماوند در فرهنگ معین آمده‌است: «دم (دمه، بخار) + آوند = دماوند؛ دارای دمه و دود و بخار (آتشفشان). روز ملی دماوند همزمان با تیرگان در مازندران با نام تیرماه سیزده شو در شب سیزدهم آبان‌ماه برگزار می‌شود. انجمن کوهنوردان ایران هر ساله این جشن را در روز سیزدهم تیر در دامنه‌های قله دماوند در «شهر رینه لاریجان شهرستان آمل» برگزار می‌کنند. این جشن به ثبت ملی نیز رسیده است.
موسیقی ملی موسیقی ملی دماوند در روز جنش تیرگان در سال 1391 با صدای سالار عقیلی در بین 9 هزار نفر رونمایی شد. اثر طبیعی ملی قله دماوند با مساحتی بالغ بر ۲۹۵۰ هکتار در سال ۱۳۸۱ طی مصوبه شماره ۲۲۱ مورخ 21/3/81 شورایعالی محیط زیست به مجموعه مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست پیوسته‌است. این اثر با ۳۹۷۶۱۱۳ تا ۳۹۸۲۱۵۰ عرض جغرافیایی و ۵۹۶۷۶۲ تا ۶۰۳۵۹۷ طول جغرافیایی در شمال شرق تهران و در استان مازندران واقع گردیده‌است.
قله دماوند در فرهنگ کشورمان مظهر پایداری و استواری است. استفاده بیش از حد از ظرفیت قابل تحمل محیط و همچنین بهره‌برداری پوکه معدنی در اطراف این اثر طبیعی ملی، از مهمترین عوامل تهدید کننده در تخریب آن به شمار می‌آید. اما اولین صعود موفقیت آمیز اروپائیان به قله دماوند در سال 1837 توسط تیلر تامسن صورت گرفته است. همچنین نخستین صعود مستند ایرانی به این قله، به سال ۱۸۵۷ باز می‌گردد که تیم سرهنگ محمدصادق‌خان قاجار ارتفاع آن را ۶۶۱۳ ذرع تعیین نمود.
مهمترین عوامل آسیب به دماوند عبارت اند از: معدن کاوی، جاده کشی، چرای بیش از حد دام، زباله. مشکلات دیگری که کوه دماوند و محدوده‌ی پیرامون آن را تهدید می‌کنند عبارتند از: ساخت و ساز بی ضابطه، تصرف منابع طبیعی برای استفاده‌ی غیرقانونی و شخصی، افزایش جمعیت و خودروها، حضور بیش از اندازه‌ی گردشگران بدون آن که آموزش‌های لازم در رابطه با طبیعت‌گردی و حفظ محیط زیست به آن‌ها داده شود، نوشتن یادگاری در طول مسیر به ویژه بر فراز قله‌ی دماوند، نصب تابلوهای یادبود و پرچم‌های گروه‌ها و یادگاری‌های کشته‌شدگان، کمبود اقامتگاه و تبلیغات نامناسب.
* روزنامه نگار و فعال محیط زیست
