پیوستن ایران به پیمان «امنیتی-اقتصادی» شانگهای که از دست کم از ابتدای دهه۹۰ شمسی جز اهداف دولت ها بوده حالا در دولت سیزدهم محقق شده است. اما ایران در چه شرایطی خواهد توانست از ظرفیت شانگهای برای رونق تولید بهره برداری کند؟با بررسی اعضای پیمان شانگهای، ایران در برابر دو گروه از اعضا قرار دارد که سیاست‌های ایران را تابع متغیرهای اقتصادی این کشورها می کند.
به گزراش خبرآنلاین، کشورهایی که به دلیل مجاورت فرهنگی، جغرافیایی و تمدنی، سابقه تجارت با ایران را داشته اند و ایران نیز به خوبی از مزیت‌ها و ظرفیت‌های کشورهای شانگهای آگاه است. اما ترکیب کشورهای عضو شانگهای، آنها را بر اساس شاخص های بین المللی، در دو گروه دارای اقتصاد قوی و ضعیف قرار می دهد.
گروه اول؛ شرکای تجاری اصلی ایران از جمله چین، روسیه و هند هستند. در حال‌حاضر چین بزرگ‌ترین شریک تجاری ایران است و بیش از ۲۵‌درصد ارزش دلاری مبادلات تجاری ایران از مبدا یا به مقصد این کشور است. همچنین واردات ایران از این کشور، در سال‌۱۳۹۰ در حدود ۵/ ۷‌میلیارد دلار بوده که در سال‌۱۴۰۱ با افزایش قابل‌توجهی به عدد ۷/ ۱۵‌میلیارد دلار رسیده است.
بررسی تبادلات تجاری ایران با روسیه و هند هم نشان می دهد نوسانات اقتصاد بین الملل به ویژه تحریم ها نتوانسته بر روابط تجاری بین ایران و این سه کشور تاثیر بگذارد. اما آنچه اهمیت دارد میزان چندبرابری واردات ایران از این کشورها است که در عمل ایران را در شرایط تحریم به آنها، وابسته تر کرده است. از این رو عضویت ایران در پیمان شانگهای درهای جدیدی برای رابطه با چین، روسیه و هند بازنخواهد کرد.
گروه دوم؛ کشورهایی هستند که در منطقه آسیای‌صغیر واقع شده‌اند. با وجود جذابیت‌های اقتصادی این کشورها و اشتراکات فرهنگی ایران با کشورهای این منطقه، تاکنون ایران نتوانسته است رابطه تجاری موفقی را با آنها شکل دهد. به‌عنوان مثال در سال‌گذشته حجم صادرات ایران به کشور فارسی‌زبان تاجیکستان ۴/ ۱۷۰‌ میلیون دلار بوده‌است. این در حالی است که در سال‌۲۰۲۱ میلادی، چین بیش از ۶/ ۱‌میلیارد دلار، قزاقستان ۷۲۰‌میلیون دلار و ازبکستان بیش از ۳۴۰‌میلیون دلار به تاجیکستان کالا و خدمات صادر کرده‌اند.
همچنین در سال‌۱۴۰۱ ایران به قرقیزستان نزدیک به ۷۰‌میلیون دلار صادرات داشته‌ و تنها کمی بیش از ۸‌ میلیون دلار از این کشور واردات داشته‌است. از سوی دیگر در سال‌ ۱۴۰۱ ایران به ازبکستان و قزاقستان به ترتیب ۷/ ۲۸۹ و ۱۹۵‌ میلیون دلار کالا و خدمات صادر کرده و از این کشورها به ترتیب ۳/ ۷۲ و ۸/ ۱۲۴‌میلیون دلار واردات داشته‌ است؛ در واقع ایران کمتر از ۲‌درصد بازار این منطقه را در اختیار گرفته‌ و در چنین شرایطی ایران بازار منطقه آسیای‌صغیر را به رقبای خود واگذار کرده‌ است.
آیا قفل انزوای اقتصادی ایران باز خواهد شد؟
به جز گروه اول که تغییری در تجارت ایران با آن ایجاد نخواهد شد، ایران برای افزایش تجارت با کشورهای گروه دوم با چند مسئله مواجه است.
مسئله اول: بسیاری از کشورها به دلیل تحریم‌های آمریکا علیه ایران و قرارگرفتن ایران در لیست‌سیاه FATF، برای رابطه اقتصادی با ایران محتاطانه رفتار می‌کنند. از این رو کارشناسان اقتصادی و فعالان بازار معتقدند بقای تحریم های امریکا علیه ایران،کشورهای گروه دوم را برای قبول ریسک افزایش تجارت با ایران، ترغیب نخواهد کرد.
مسئله دوم: بزرگ‌ترین شرکای تجاری کشورهای گروه دوم، چین و روسیه هستند که در عمل رقیب ایران به شمار می روند. بر اساس آمارهای سال‌۲۰۲۱ میلادی چین و روسیه، مجموعا ۵/ ۶۷‌درصد از بازار قزاقستان، ۵/ ۵۴‌ درصد از بازار تاجیکستان و ۱/ ۴۴‌ درصد از بازار ازبکستان را در اختیار دارند. در کنار این دو قدرت باید به ترکیه هم اشاره کرد که برای در اختیار گرفتن بازار منطقه آسیای‌ صغیر سرمایه گذاری کرده است. کنار زدن این رقبا آن هم در شرایطی که ایران برای دور زدن تحریم ها وابسته به آنها است، با واقعیت معادلات بین المللی فاصله دارد.
مسئله سوم: این کشورها در تمام سال‌های پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، انرژی مورد نیاز خود را از روسیه تامین کرده‌اند و ایران برای ورود به بازار انرژی این کشورها باید با روسیه رقابت کند که به نظر می رسد از محاسبات سیاسی فاصله دارد. چه آنکه اگرچه ایران چهارمین تولیدکننده گاز دنیا است اما همزمان چهارمین مصرف کننده گاز دنیا پس از آمریکا، روسیه و چین است.
مسئله چهارم: در میان کشورهای گروه دوم، به غیراز قزاقستان، بقیه این کشورها جزو کشورهای فقیر محسوب می‌شوند. بر اساس آمارهای بانک جهانی، در سال‌۲۰۲۲ میلادی، تولید ناخالص داخلی قزاقستان ۲۲۰‌میلیارد دلار آمریکا، ازبکستان ۸۰‌میلیارد دلار، قرقیزستان ۱۱‌میلیارد دلار و تاجیکستان ۱۰‌میلیارد دلار بوده‌ است.
وضعیت شاخص‌های رفاهی در این کشورها نشانگر آن است که این کشورهای فقیر، تقاضای زیادی برای کالاهای مصرفی ندارند. بر اساس آمارهای بانک جهانی در سال‌۲۰۲۲، درآمد سرانه تاجیکستان ۱۰۵۰دلار، ازبکستان ۲۲۵۵دلار و قرقیزستان ۱۶۰۰دلار بوده‌ است. با مقایسه درآمد سرانه این کشورها با دیگر کشورهای نزدیک مانند ارمنستان و گرجستان مشخص می‌شود که کشورهای مذکور ظرفیت زیادی برای واردات کالاهای مصرفی ندارند.
شانس ایران در شانگهای برای رقابت تجاری در زمان تحریم
بنابراین ایران برای ورود به بازار کشورهای آسیای‌صغیر که بازارهای جدید ایران در پیمان شانگهای به شمار می روند، باید با کشورهایی همچون چین و روسیه رقابت کند که با آنها رابطه استراتژیک چند بعدی در حوزه‌های اقتصادی، سیاسی و امنیتی دارد. از سوی دیگر گروه دوم از کشورهای عضو شانگهای به دلیل فقر اقتصادی از ظرفیت قابل توجهی برای واردات برخوردار نیستند. چه آنکه نیازهای وارداتی این کشورها نیز غالبا یا در ایران تولید نمی شود و یا تامین آن از ده ها سال قبل توسط روسیه و چین صورت می گرفت. آنچه عضویت ایران را در شرایط تحریم برای چین و روسیه و هند که کشورهای توسعه یافته عضو شانگهای هستند، جذاب می کند، عطش بازار ایران در تحریم برای واردات است. وارداتی که ایران را در شرایط غیرعادی بودن تبادل مالی ناشی از فروش نفت با چین و روسیه در مسیر واردات کالا از این کشورها نموده است.