۱- مراد و منظور از پژوهش «‌inquiry‌» و واژگان نظیر، جستجو گری و باز جستن و کاویدن و کشف کردن مفاهیم و مقولات عینی و ذهنی است. به تعبیر دیگر، پژوهش همانا بحث و فحص و گفت‌و‌گوی علمی و دقت نظر و عمل در رخدادها و پدیده‌ها و پدیدارها ست، تا از این رهگذر ابعاد و جوانب گوناگون امور بیش از پیش آشگارگی پیدا کنند و از نهان بودگی بیرون آیند. بنابراین، پژوهش یک راه تفکری، معرفتی و دانشی است تا قلمرو و میدان دانایی و آگاهی آدمی را افزون نماید. مثلاً، وقتی با پدیده و بحرانی همانند آلودگی هوا و تیره و تار شدن اتمسفر زندگی انسانی مواجه هستیم، دو راه برای مواجهه با این بحران و پریشانی ویران‌گر خواهیم داشت: یکم، مواجهه سطحی و صوری. و دوم، مواجهه خردمندانه و اندیشه ورزانه و کارشناسانه. در اولی از سطح و مرتبه پاک کردن صورت مسئله و یا جدی نگرفتن مخاطرات تباه گر آن گذر نمی کنیم و جان و حرمت آدمیان و شهروندان را بی اعتبار یا کم اعتبار می شمارند و به سطح علمی و تخصصی و کرامت آدمیت وارد نمی شوند. اما، در طریق دوم، سخن در باره این بحران را استوار می داریم و جدی می گیریم و با برهان و استدلال و استنادات واقعی به کشف راه حل ها و کاستن از معضلات همت می ورزیم و شرف انسانی را در صدر می بینیم. راه اول را بی خردان و علم گریزان می روند. در حالیکه راه دوم را اهل اندیشه و منطق و عمل و اثر انتخاب می کنند. کدام راه موجب بالندگی و بهتری و بهبودی زندگی آدمی می شود؟
۲- پژوهش و پژوهندگی اولاً و بالذات یعنی در اصل و حقیقت، یک فعالیت و مشغولیت اندیشگی و علمی است. در واقع، پژوهش و کاوهش علمی، عمل ورزی اندیشمندانه و مبتنی بر استدلال و اثربخشی است. مقصود از پژوهش بحث ها و فحص های انتزاعی و ذهنیات صرف نیست، بلکه پژوهش در اصل معطوف به مسئله و مشکل امور انسانی و اجتماعی می باشد. پس، پژوهش و پژوهندگی، بریده از واقعیات و عینیات و حقایق اجتماعی نمی باشد و لازم است «اثر و اثرمندی» آن را در متن زندگانی مشاهده نماییم و یاری گری پژوهش را بتوانیم بسنجیم. مثلاً اگر یک پژوهشگاه از بودجه کشور اعتبار می گیرد و پشتیبانی مالی و اقتصادی می شود، قانون و مقررات چنان تنظیم شود تا در پایان سال اثربخشی فعالیت های آن را در بهبود اوضاع زندگانی مردم و جامعه نشان دهند و طبق واقعیات بسنجند. کشوری مثل ایران به عمل و فعالیت‌های پژوهشی خردورزانه بیش از هر چیزی نیاز دارد. پژوهش را یک فعالیت اثربخش بدانیم نه سرگرمی درآمد زایی. سخن از امور دانش بنیان، بدون این نگاه و رهیافت تفکراثربخش ممکن نیست.
۳- در یک تحقیق علمی و ژرف اندیشانه به این نتیجه می رسیم که دانشگاه پنج رسالت و مسئولیت دارد: ۱- آموزشی، یعنی انتقال علوم و معارف و معلومات از گذشته و حال به نسل دانشجو و جوان و آینده. ۲- پرورشی، یعنی تعلیم و تربیت نسل ادب مند و فرهیخته و فرزانه. ۳- یاری گری به معضلات و مسائل جامعه، سازمان ها و صنایع و مدیریت کشور داری. اعم از زندگی فردی و اجتماعی و سلامت و تندرستی و افزایش کیفیت زندگانی. ۴- روزآمدی و کارآمدی، اگر مراکز هوشمندی برای بروز رسانی و تازگی امور و نو آوری و تحول عناصر و اجزاء تشکیل دهنده زندگی نباشد حیات بشری در کهنگی و افسردگی فسرده و پژمرده می شود و به حاشیه پرتاب می گردد و افول می کند. تغییر اثربخش کار اندیشیدن و کوشیدن و جوشیدن است. یعنی، تفکر، عمل آوری، اثردروی. و این کارهای سترگ، کار دانشگاه و مراکز پژوهشی و علمی ست.
و ۵- پژوهش، پژوهش امکان گسترانیدن مرزهای اندیشگی و علمی و دانش را فراهم می سازد. از دل و درون پژوهش، اندیشه نو مثل تفکراثربخش و دانش تازه مثل، هوش مصنوعی و نظایر آن می جوشد و ساری و جاری می شود و سبب تحول و تعالی آدمیان می گردد. فلسفه پژوهش در همین مطلب نهفته است. ملتی که اندیشیدن و پرسیدن و مطالبه یاد بگیرد و عمل کند و دنبال اثر باشد، ملت پژوهشگر و پژوهنده است.
۴- امور پژوهیده و اندیشه شده و استدلال یافته و به آزمایش رسیده با امور ناپژوهیده و دور از اندیشه و خرافی و مغلطی هرگز یکسان نیست. همانند فاصله شعار و شعور می مانند. پژوهشی اثربخش است که مسئله محور باشد، گره ها را بگشاید و راه حل یابد و آگاهی و آزادی و رفاه زندگی آدمی را افزون نماید. حتی امروزه به آموزش از زاویه پژوهش می نگرند. «دقت لازم است». زیرا، پژوهش استواری و اتقان و محکم کاری در گفتارها و آموزه‌ها و معلومات و تجربیات است.
چکیده سخن این است که اندیشه ورزی و پژوهش اثربخش موجب تشکیل قلمروهای شناختی و اثری جدید می شود و بدین دلیل، ذهن‌ها و کنش های قویم و غنی شکل می گیرند و بالندگی و شکوفایی بذرهای نهفته و نیروهای خفته در درون آدمی و سرمایه های بیرونی وی آشگارگی و تبلور و تجلی واقعی پیدا می کنند و جان و جهان زندگی انسان بهتر می‌شود.
محمدعلی نویدی