مطالعه و پژوهش و تأمل و تأنی در سیر جوامع مختلف بشری و تاریخ آدمیت به ما نشان می‌دهد خاستگاه و عوامل گره‌ها و گرفتاری‌های زندگی انسان کجاها و چگونه ظهور و بروز یافته است و گشایش‌ها و فراخی‌ها و فتح‌ها، کجاها و چگونه ممکن گردیده است. در این مقال و مجال فشرده به برخی از قواعد و اصول انقباض و انبساط زندگی آدمی می‌پردازم:
۱- ریشه و بنیاد گره‌ها و حتی تعطیلی و تعلیقی و آچمز شدن امور زندگانی به دوری از ساحت عقلانیت و خردمندی برمی‌گردد. این دلیل را در سرتاسر تاریخ جهان و از جمله در شاهنامه فردوسی و سایر کتب تاریخی و تمدنی می‌توان به پژوهش نشست و دریافت. بنی آدم، هرجا و هر وقت از خرد و قواعد عقلانی یا منطق انسانی دور شده است در دام و تله انسداد و تنگی گرفتار آمده است. به سخن دیگر، افتتاح و گشودگی با خردورزی و اندیشه آوری قرین و قریب بوده است. زیرا، خرد و منطق، راهبر و راهبرد بسوی افاقه و اثر و بهبودی و گشایش امور زندگی انسان است و تعصب و تصلب فکری و فرهنگی، انقباض و گرفتگی کارها و آچمز شدن امور جاری زندگی ست. خاصیت خرد و اندیشه ورزی، گشایش و رهایش زندگی است و ویژگی تعصب و تقلید کورکورانه یبوست و ملالت زندگی‌ها ست. همین مطلب، اصالت و اثرمندی انسان و زندگی و آزادی وی را می رساند. بنابراین، آنجا که عنان امور بدست میزان‌ها و معیارهای عقل و اندیشه و منطق سپرده می‌شود، آنجا محل سرزندگی و گشایش و رهایش است و آنجا که افسار حوادث و رخدادهای زندگی بدست جهالت و حماقت و تعصب و بی خردی داده می‌شود، همانجا محل ملال و اندوه و گره و گرفتاری آدمی ست. تنها راه گشایش افق های نوین، اندیشه ورزی و خردمندی است. جهان این راه را پیموده است.
۲- تجربه و کاردانی از دیگر قواعد گشایش و رهایش زندگانی انسانی است. در مقابل، خامیت و ناپختگی عامل بسیاری از ناکارآمدی ها و عدم اثرگذاری های سازنده است. مثل این است که یک بچه نو آموز را به معلمی و استادی بگمارند و انتظار سامان و رشد امور را داشته باشند!؟ تجربه منطق آزموده شده و راه و رسم رفته و بکار بسته است. کدام جامعه را می شناسید بدون تجربه و ریشه تاریخی و هویتی خود، راه آینده زندگی را بگشاید و پیش برود؟ مگر آلمان و ژاپن و غیره از آسمان افتاده اند؟ آنان با تفکر و اندیشه ورزی و همت بلند و سخت کوشی به ترتیب و تنظیم و پیشرفت امور خود پرداخته اند. در ایران نیز هر جا و هر وقت و دوران به اقبال و استقبال از خرد و خردورزی رفته اند، گشایش ها و رهایش ها ظهور یافته و مشاهده است. مگر تجربه قرون دوم تا پنجم هجری قمری را نداریم؟ کارهای گران و سنگین و پیچیده انسان های با تجربه و اندیشه ورز و علم محور و متعهد نیاز دارند، نه افراد بلی قربان گو و مطیع.
۳- شرط اصلی گشایش و رهایش امور در زندگی، منطقی بودن است. منطق « Logic » یعنی، تسلیم استدلال درست و معیارهای معقول. منطق، بکار بستن اصول و قواعد عقلی و علمی است تا آدمی در مسیر زندگی از خطاهای فراوان و بحران های ویران گر، نجات یابد و پرهیز کند. منطق، زندگی روشمند و علمی را به ما می آموزد و از هدر رفت نیروها و عمرها، هشدارها و حذر ها می دهد. منطق، پرهیز از فرقه گرایی و باند بازی و ندانم کاری است. بدین دلیل خرد و منطق، ترازوی گشایش می باشد. ۴- عمر و زندگی انسان و جوامع بشری، تجدید پذیر و بازگشت پذیر نیست و حیات آدمی بین این افتتاح ها و اختتام ها در سیلان و جریان است. با عنایت به این واقعیت بدیهی، پرسش بنیادین این است که انسان و جوامع بشری چگونه می تواند از گره ها و گرفتاری ها، از انسداد و انقباض ها، از ضیق و ضایع شدن ها، رهایی پیدا کند؟ شاید، پاسخ این پرسش را در کتاب « تفکراثربخش » بتوانیم پیدا کنیم؛ آنجا که از تحول و تغییر در سه سطح سخن می‌گوید: سطح دیدگاه، سطح راهبرد، سطح برنامه و عمل. حاصل این تغییر و تحول ظهور « اثرهای » سازنده است.
محمدعلی نویدی