یک کارشناس بین‌المللی سینما با اعلام هشدار و ابراز نگرانی نسبت به حذف سینمای ایران از جشنواره‌های خارجی بیان کرد: کنترل کردن سینما بویژه در سال‌های اخیر، نتیجه عکس داده و به رشد زیرزمینی فیلم‌ها منجر شده است. این روند اگر بدون درک ویژگی‌های نسل جدید فیلمساز ادامه پیدا کند، محتوم به شکست خواهد بود.
به گزارش ایسنا، سینمای ایران که در چند دهه گذشته با فتح جایزه‌هایی مهم از رویدادهای معتبر سینمایی دنیا بر اعتبار دیرین خود بیش از پیش افزوده بود، در یکی دو سال گذشته روندی کاملا نزولی را در پیش گرفته است. در این مدت اگرچه تعدادی فیلم از کارگردان‌های شناخته شده ایرانی در جشنواره‌های بین‌المللی حضور داشتند و جوایز ارزشمندی هم کسب کردند اما آنچه به عنوان جریان رسمی سینمای ایران شناخته می‌شد، تقریبا در حال حذف از عرصه بین‌المللی است.
ریشه‌یابی این مسئله به دلایل مختلفی می‌رسد که یکی از مهم‌ترینِ آن‌ها توقف ساخت فیلم‌های باکیفیت و غیبت فیلمسازان مطرح در جریان تولید سینما است. در حال حاضر جدی‌ترین نتیجه این ماجرا به خالی بودن سبد سینمای ایران برای معرفی یک فیلم "مناسب" به آکادمی اسکار منجر شده به طوری که امسال از معدود دوره‌هایی است که کمیته انتخاب فیلم، دست‌کم تا الان گزینه‌ خاصی را پیش‌ روی خود ندارد.
بررسی این وضعیت و نیز پیش‌بینی درباره آینده سینمای ایران در عرصه بین‌الملل را با محمد اطبایی -از پخش‌کننده‌های بین‌المللی خصوصی- مطرح کردیم و او در گفت‌وگو با ایسنا درباره افول سینمای ایران در جشنواره‌های خارجی و روند رو به گسترش فیلم‌های زیرزمینی و غیررسمی صحبت کرد.
به بهبود وضع سینما در کوتاه مدت خوش‌بین نیستم
اطبایی در پاسخ به اینکه آیا از این پس به موقعیت فعلی سینمای ایران در دنیا باید عادت کرد یا باید منتظر تغییرات احتمالی باشیم، گفت: من به بهبود وضعیت سینمای ایران -‌دست‌کم در کوتاه مدت - چندان خوش‌بین نیستم. بهبود اوضاع نیازمند تصمیم‌های بزرگ است و این افقی که فعلاً مقابل ما ترسیم کرده‌اند، نمی‌تواند مؤید تغییر و تحولی بزرگ باشد؛ بنابراین فکر می‌کنم این در، همچنان روی همان پاشنه می‌چرخد و نباید انتظار داشته باشیم که به زودی امکان فعالیت و تولید برای فیلمسازان باسابقه و مستعد ما فراهم شود و با نداشتن اثار کیفی، نمی‌توان انتظار تغییر وضعیت فعلی را داشت.
از طرف دیگر یک واقعیت مهم این است که حجم تولید محتوا در سینمای دنیا بسیار بالا رفته و حتی کیفیت فیلم‌ها نسبت به سال‌های گذشته بهتر شده است. این موضوع کاملا قابل ارزیابی است و می‌توان سینماهای بسیاری را مانند هند و ترکیه مثال زد که فیلم‌های قابل توجهی را عرضه می‌کنند و تقریباً در بسیاری از جشنواره‌های معتبر هم حضور دارند؛ جشنواره‌هایی که ما در آن‌ها غایب هستیم، آن‌ها پذیرفته شده و جایزه هم می‌گیرند و در نهایت فیلم‌هایی که در بازارها و اکران‌های جهانی حضور دارند و خبری از سینمای ایران نیست.
باید با سینمای دنیا تعامل داشته باشیم ولی درها را بسته‌ایم
وی یاداور شد: راه ورود به بازارهای جهانی روشن و مشخص است. ما باید با سینمای دنیا تعامل داشته باشیم که نداریم. تمام درها را بسته‌ایم. نمی‌توانیم تولید مشترک داشته باشیم چون با کشورهای دیگر توافقنامه رسمی تولید مشترک نداریم و آنچه به عنوان توافقنامه تولید مشترک با افتخار از طرف مسئولان رسانه‌ای شده، هیچ‌گاه به اجرا در نیامده است. آیا تاکنون یک تولید مشترک رسمی با کشورهای چین و روسیه داشته‌ایم؟ نام ببرید! در نبود تولید مشترک رسمی، از بسیاری امتیازها، بودجه‌ها، سوبسیدها و ظرفیت‌ها محروم می‌شویم در صورتی که کشورهای دیگر از تمام این امتیازها استفاده می‌کنند. همین الان با یک تحقیق ساده می‌توان دید که بسیاری از فیلم‌های راه‌ یافته به جشنواره‌های مطرح دنیا که جایزه هم می‌گیرند، تولید مشترک هستند. شما همین تولیدات به اصطلاح غیررسمی سینمای ایران را بررسی کنید، حتی یک فیلم نمی‌توانید پیدا کنید که نام چند کشور را در کنارش نداشته باشد. بعضی از جشنواره‌های اروپایی هم یک قانون نانوشته دارند و ملزم هستند که ۷۰ تا ۸۰ درصد انتخاب‌های خود را از میان تولیدهای مشترک با اروپا برگزینند. آن‌ها این موضوع را هیچ وقت اعلام رسمی نمی‌کنند اما در عمل اتفاق می‌افتد.
جولان قطر و عربستان بدون استعداد و صنعت سینمایی در جشنواره‌های بین‌المللی
اطبایی ادامه داد:‌ در حال حاضر در همسایگی ما قطر و عربستان دو کشوری هستند که نامشان را در کاتالوگ‌های جشنواره‌های بین‌المللی فیلم می‌بینیم؛ یعنی دو کشوری که صنعت سینما ندارند و حتی در بخش نیروی انسانی، استعداد ندارند صرفا با ایجاد فاند و صندوق مالی و سرمایه‌گذاری، توانسته‌اند نام خود را در سینمای دنیا مطرح کنند. نتیجه این نوع مشارکت‌ها و استفاده از صندوق‌های مالی را به شکلی دیگر هم می‌توان دید. مثلا در فیلم اخیر آقای رسول‌اف که در ایران تولید شده (دانه انجیر معابد)، اسم یک شرکت فرانسوی به عنوان سرمایه‌گذار دیده می‌شود که از جزئیاتش می‌توان حدس زد بخش تولید «فیلمزبوتیک» -پخش کننده بین‌المللی فیلم- است. همچنین نام یک شرکت آلمانی دیده می‌شود که شرکت خود آقای رسول‌اف است و در نهایت به نقطه‌ای می‌رسیم که این فیلم به عنوان تولید مشترک آلمان و ایران و فرانسه معرفی و بعد هم به عنوان نماینده آلمان در اسکار تعیین می‌شود. این‌ها همه امکانی بوده که از طریق تولید مشترک به دست آمده است. فیلم «منطقه بحرانی» علی احمدزاده نیز به عنوان تولید مشترک ایران و آلمان، از صندوق جهانی فیلم در جشنواره برلین مبلغی بلاعوض در اختیار گرفت که این مبلغ به پخش‌کننده فیلم در آلمان داده شد تا آن را در این کشور اکران کنند ولی تولیدات ایرانی نمی‌توانند این امتیازها را داشته باشند چرا که ما تمام این پنجره‌ها را بسته‌ایم.
از رشد تئاتر و موسیقی و نمایشگاه‌های زیرزمینی تا سینمایی که دیگر وزارت ارشاد ندارد
وی در ادامه به موضوعی دیگر اشاره کرد و افزود: علاوه براین‌ها مادامی که به طور رسمی و گسترده فیلم خارجی در ایران اکران نکنیم، نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم که کشورهای دیگر، فیلم‌های ایرانی را خریداری کنند. طبیعتاً شاید مهمترین دلیل این ماجرا «تحریم» باشد که به واسطه تحریم‌های گسترده سیاسی و اقتصادی، حتی امکان ساده یک معامله تجاری را در صنعت سینما نداریم و به راحتی نمی‌توانیم فیلم بفروشیم یا خریداری کنیم. اگر هم این کار را انجام دهیم به هیچ وجه نمی‌توانیم وجه فروش خود را به ایران منتقل کنیم که در آن صورت دچار مشکلات جدی اقتصادی و بانکی خواهیم شد. بر این اساس نوعی سرخوردگی میان هنرمندان ما و سینماگران وجود دارد که باعث شده است در دو سال اخیر و بعد از اتفاق‌هایی که در این مدت رخ داده، بسیاری از فیلمسازان ترجیح دهند که کار نکنند و فیلمی نسازند. در این مدت به دلایلی که همه می‌دانیم، بخشی از این فیلمسازها سراغ سینمای غیررسمی یا زیرزمینی رفتند و در این بخش مشغول کار شدند که البته این جریان مختص به سینما نیست و اکنون موج بزرگی از تئاترها، نمایشگاه‌های تجسمی، ادبیات و شعر و موسیقی زیرزمینی در جای جای کشور پا گرفته و رو به رشد است. نکته قابل ذکر اینکه، فیلم‌های بلند را می‌توان تا حدودی رصد کرد و از نمایش آن آگاه شد اما در بخش فیلم کوتاه و مستند و انیمیشن جهانی دیگر حکمفرماست که در آن جایی به نام وزارت ارشاد وجود ندارد و قابل کنترل هم نیست. همگان هم مطلعند که در کنار خیل نیروها و استعدادهای نخبه ایرانی، سینماگران بسیاری هم مهاجرت کرده‌ یا اقامت دیگر کشورها را به دست آورده‌اند تا شاید امکان و موقعیتی برای فعالیت در خارج از ایران پیدا کنند. حال مدیران دولتی ما همچنان تاکید کنند که وضع سینما خوب است، در عرصه بین‌المللی موفقیم و همه می‌توانند فیلم خود را بسازند.
سینمای ایران از اکران و جشنواره‌های خارجی حذف می‌شود؟
اطبایی در پاسخ به اینکه اگر این وضعیت همچنان ادامه داشته باشد، آیا احتمال حذف سینمای ایران از جریان رسمی نمایش و جشنواره‌ای سینمای دنیا وجود خواهد داشت، گفت: این اتفاق کم کم در حال رخ دادن است. جشنواره‌های بزرگ تقریباً هیچ انتخابی از سینمای رسمی ما ندارند؛ این اتفاق در دو سه سال اخیر رخ داده و شاید آخرین حضور یکی از تولیدات رسمی ما که موفق بود و به نوعی "بازی خداحافظی" را انجام داد، فیلم «جنگ جهانی سوم» ساخته هومن سیدی بود. از میان تولیدات رسمی، سال گذشته، فیلم‌های «عصب کشی»، «رکسانا»، «کاپیتان» و «عزیز» موفق‌تر از مابقی فیلم‌ها بودند.
در سال ۲۰۲۳، ما ۱۱۳ فیلم بلند داستانی داشتیم که حداقل یک نمایش در رویدادها یا نمایش عمومی داشتند و از این میان ۶۴ فیلم (۵۶ درصد) هم حداقل در یک جشنواره و رویداد سینمایی در خارج از ایران داشتند. از میان ۶۴ فیلم، با اغماض ۶ فیلم تولید رسمی (۹ درصد) نمایش‌های قابل قبولی در جشنواره‌ها داشتند اما پنج فیلم تولید غیررسمی در کنار ۱۰ فیلم ساخته کارگردان‌های ایرانی در خارج از کشور، یعنی ۱۵ فیلم (۱۹ درصد)، بیش‌ترین حضورهای کیفی در جشنواره‌های جهانی را داشته و جوایز قابل توجهی هم گرفتند، مانند «نسخه ایرانی» (مریم کشاورز- آمریکا)، «شیدا» (نورا نیاسری- استرالیا)، «فرمونت» (بابک جلالی- آمریکا)، «مرزهای بی‌پایان» (عباس امینی- ایران/جمهوری چک/آلمان)، «آژیر خطر/پری آبادان» (سپیده فارسی- فرانسه/آلمان/لوگزامبورگ/بلژیک)، «دشمن» (میلاد اعلمی- سوئد)، «آیه‌های زمینی» (علی عسگری و علیرضا خاتمی)، «تورهای خالی» (بهروز کرمی زاده- ایران/آلمان)، «منطقه بحرانی» (علی احمدزاده- ایران/آلمان)، «تاتامی» (زهرا امیرابراهیمی- گرجستان/آمریکا)، «آشیل» (فرهاد دل آرام- ایران/آلمان/فرانسه) و متاسفانه از ۶۴ فیلم بلند ایرانی حاضر در جشنواره‌های سال ۲۰۲۳، ۵۸ فیلم (۹۰ درصد) تک نمایش در یک رویداد قابل قبول داشته و اکثر باقیمانده فیلم‌ها در جشنواره‌های کم ارزش و جعلی حضور داشته‌اند!
ما در سال جاری ۲۰۲۴، ۲۷۶ فیلم بلند در فهرست داریم که اطمینان داشته باشید تعداد فیلم‌های جریان تولید غیررسمی بیش‌تر و آمار کلی تولیدات امسال هم بالاتر خواهد رفت. تاکنون ۲۶ فیلم بلند در جشنواره‌ای در خارج از ایران حضور داشته و یا خواهد داشت و طبیعی است که این آمار با توجه به فصل پاییز که فصل جشنواره‌هاست، افزایش خواهد داشت. پس حداقل ۲۵۰ فیلم بلند در فهرست امسال خود داریم که در انتظار انتخاب و حضور در یک جشنواره بین‌المللی هستند! از ۳۸ فیلم قطعی به نمایش در آمده در جشنواره‌ها، هفت فیلم تولید غیررسمی و ۹ فیلم خارجی ساخته سینماگران ایرانی و در مجموع ۱۶ فیلم (۴۲ درصد) کیفی‌ترین حضورها را داشته‌اند. هفت فیلم تولید رسمی (۱۸ درصد) در حداقل یک جشنواره قابل قبول خارج از ایران نمایش داشته اما ۱۵ فیلم (۴۰ درصد) فیلم‌ها در جشنواره‌های بی‌ارزش و جعلی حضور داشته‌اند! چهار فیلم بلند امسال ما، نمایش اول جهانی خود را از جشنواره فیلم داکا بنگلادش آغاز کرده‌اند!
مانورهای رسانه‌ای از جشنواره‌های جعلی و سرکیسه کردن فیلمسازان
وی در این زمینه با اشاره به خبرهایی که بویژه در بخش فیلم‌های کوتاه و از حضور جهانی آن‌ها در جشنواره‌های خارجی بازتاب داده شده، ادامه داد: واقعیت این است که بسیاری از مانورهای رسانه‌ای که درباره جشنواره‌های خارجی رخ می‌دهد یا برای جشنواره‌های فیک و جعلی است یا جشنواره‌های بی‌ارزش و غیرقابل اعتنا و حیف از این حجم گسترده حضورهای بی ارزش که به واسطه عدم آگاهی فیلمسازان و یا دلال‌هایی است که به نام پخش‌کننده بین‌المللی از فیلمسازان سوء‌استفاده کرده و این سینماگران را سرکیسه می‌کنند! جای سینمای متفکر هنری ایران در جشنواره‌های بین‌المللی و به‌تبع آن بازارهای بین‌المللی کوچک‌تر شده و آمارسازی‌ها و فیلم‌های اگزوتیک جایگزین فیلم‌های کیفی ایران شده‌اند.
اطبایی درباره اینکه به نظر می‌رسد در حوزه سینمایی کوتاه وضعیت متفاوت‌تر باشد و فیلم‌ها با وجود شرایط دو سال گذشته، راحت تر تولید می‌شوند، بیان کرد: با قطعیت می‌توان گفت که سینمای کوتاه، مستند و انیمیشن در حال حاضر موفق‌تر از سینمای بلند داستانی است. هیچ کدام از این سه گونه سینما بحز فیلم‌هایی که در مراکز دولتی مثل دفاتر انجمن سینمای جوان ساخته می‌شوند، قید و بندهای سانسور و مجوزهای سینمای مرسوم را ندارند و هزاران فیلم کوتاه، مستند و انیمیشن به راحتی ساخته و عرضه می‌شوند و برخی هم حتما موفق‌اند. باز هم حسرتی وجود دارد که در این بخش، عرضه و پخش بین‌المللی حرفه‌ای کمتر دیده شده و حتی در قیاس با پخش فیلم‌های بلند داستانی، ضعیف‌تر هم عمل می‌شود.