گروه اقتصاد - به نظر می‌رسد بعد از گذشت حدود دو دهه از آغاز طرح هدفمندی یارانه‌ها بالاخره دولت چهاردهم عزم کرده که روند پرداخت این یارانه‌ها را تغییر دهد و در آن اصلاح و بازنگری کند.
کما این که روز ۲۲ آبان ماه سال جاری نیز نایب رئیس کمیسیون برنامه و بودجه مجلس شورای اسلامی با طرح این پرسش که «تا چه زمانی باید مسیر غلط و زشت قانون هدفمندی یارانه‌ها را دنبال کنیم؟» گفت: براساس این قانون باید در مدت ۵ سال قیمت حامل‌های انرژی را واقعی کنیم و ۳۰ درصد آن را در اختیار تولید کنندگان قرار دهیم، اما در نهایت ۸۱ میلیون نفر را حقوق‌بگیر دولت کرده‌ایم.
اما ماجرا دستکم به یک هفته پیش از آن باز می‌گردد زمانی که در روز ۱۷ آبان سال جاری گفته شد «بر اساس تصمیم جدید هیئت وزیران، شش شاخص به عنوان معیار تعیین شده‌اند و در صورتی که هر خانوار یکی از این شاخص‌ها را دارا باشد، احتمال قطع یارانه نقدی آن وجود دارد» و این آغاز مسیری بود که حال به نظر می‌رسد قطع یارانه و تغییرات اساسی پرداخت را برای میلیون‌ها ایرانی در پی داشته باشد.
بخش اصلی خبر، اما این بود که یارانه «ایرانیان مقیم خارج از کشور» و «خانوار‌هایی که بیش از پنج سفر خارجی در بازه یک ساله داشته باشند» قطع خواهد شد.
این بدان معناست که با مصوبه جدید هیات وزیران، ایرانیان مقیم خارج از کشور بر اساس اعلام وزارت امور خارجه و خانوار‌هایی که بیش از پنج سفر خارجی در بازه یک ساله داشته باشند مشمول شرایط قطع یارانه خواهند بود.
به گزارش اقتصاد ۲۴ شاخص‌های جدید علاوه بر ایرانیان مقیم خارج، شامل حال خانوار‌هایی نیز می‌شود که املاک و مستغلات‌شان «با مجموع ارزش ریالی بالاتر از ۳۵ میلیارد تومان باشد»، مالک یک یا چند خودروی سواری یا وانت «دارای شماره انتظامی شخصی با مجموع ارزش ۳ میلیارد تومان» باشند، خانوار‌هایی که درآمد‌های آن‌ها «بیش از سقف مشخص» باشد و خانوار‌هایی که «میزان خرید آن‌ها از طریق حساب‌های غیرتجاری از رقم تعیین شده بالاتر باشد.»
فارغ از طرح این سوال که اساسا چطور اشخاصی با این روند هنوز یارانه گرفته اند و جالب‌تر این که چطور خانواده‌هایی با چند خودرو و چند خانه با چه سازوکار و رابطه‌ای هنوز یارانه می‌گیرند و در مقابل بازنشسته بینوایی با حداقل حقوق و تنها داشتن یک ملک مسکونی به ناگاه در دوران جراحی اقتصادی از شمول دریافت یارانه خارج شد، اما توجه بیشتر به سمت ایرانیان ساکن در خارج کشور جلب شد.
البته که مساله سفر آن هم به تعداد ۵ نوبت در یک سال برای یک خانواده ایرانی اکنون و با این تورم به معنای رفاه نسبی رو به بالاست، اما باز سوال این است که چطور اصلا تاکنون یارانه ایرانیان بیرون از کشور قطع نشده است؟
یارانه بگیران خارج از کشور که اموالی در ایران ندارند
نگار یکی از همین یارانه بگیران است که از حدود ۱۰ سال پیش با همسر و دو فرزندش راهی اروپا شده و در آخرین سفر تفریحی اش به ایران با خنده کارت بانکی ایران خود را در دست گرفته بود و می‌گفت پول تاکسی فرودگاه را از همین کارت دادم و هنوز پول چنج نکرده ام.
این خانواده از حدود یک دهه پیش تقریبا هیچ ملک و فعالیت اقتصادی در ایران ندارند و تنها حساب سرپرست خانوار در دو بانک باز مانده و با همین روند ناکارآمد بازخوانی سرمایه، این خوانده ساکن اروپا تقریبا در ایران مالک هیچ چیز نیستند و یارانه ۴ نفر به طور کامل و در بالاترین سطح به حساب آنان واریز می‌شود.
این شرایط و این مدل واریز یارانه البته در حالی است که به گزارش اقتصاد ۲۴، در اردیبهشت سال ۱۴۰۱، جبار کوچکی نژاد عضو کمیسیون برنامه و بودجه مجلس با تاکید بر این که هنوز هم ۶ تا ۷ میلیون ایرانی خارج از کشور یارانه می‌گیرند، خبر داده بود که: وزارت امور خارجه وظیفه دارد که اطلاعات ایرانیان مقیم خارج از کشور را که به صورت قانونی یا غیرقانونی از ایران خارج شده اند، به وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی تحویل دهد و این دو وزارتخانه با کمک یکدیگر باید ایرانیانی را که همچنان یارانه دریافت می‌کنند، از فهرست یارانه بگیران حذف کنند.
ارقام متفاوت از تعداد ایرانیان یارانه بگیر خارج از کشور
مساله یارانه ایرانیان خارج از کشور، اما اصلا مساله تازه‌ای نیست یا اخیرا به آن توجه نشده است هر چند که احتمالا به دلیل دسترسی‌های تازه در حوزه هوش مصنوعی و داده‌ها اکنون امکان غربالگری و حذف این دسته از یارانه بگیران راحت‌تر شده است.
یکی از نوبت‌هایی که موضوع یارانه بگیران بیرون از کشور توجه را به خود جلب کرد حدود ۱۳ سال پیش بود. در اردیبهشت سال ۱۳۹۰ و در حاشیه جلسه تصویب لایحه بودجه سال ۹۰، مسئله هدفمندسازی یارانه‌ها مورد بحث نمایندگان قرار گرفت و در آن زمان یکی از نمایندگان مجلس مدعی شد که به دو میلیون نفر که در خارج از ایران زندگی می‌کنند یارانه نقدی تعلق می‌گیرد.
محمدجواد ابطحی، نماینده وقت مجلس ایران در جلسه علنی روز دوشنبه ۱۹ اردیبهشت سال ۱۳۹۰ و در صحن علنی مجلس با انتقاد از این که دو میلیون شهروند ایرانی ساکن کشور‌های دیگر یارانه نقدی دریافت می‌کنند، گفت: «اگرچه ایرانیان خارج از کشور برای ما عزیزند، اما تبعات گرانی ناشی از افزایش قیمت حامل‌های انرژی را ایرانیان عزیز داخل کشور تحمل می‌کنند.»
مباحث آن روز مجلس، اما بسیار جالب بود. علی لاریجانی رئیس مجلس وقت از رحیم ممبینی معاونت برنامه ریزی و راهبردی دولت وقت یعنی دولت محمود احمدی نژاد، صحت این ماجرا را جویا شد.
رییس مجلس وقت ایران وقتی با اظهار بی‌اطلاعی و بی خبری ممبینی از این موضوع روبرو شده بود، تصریح کرد: «اگر این‌طور است، که باید به آن رسیدگی شود. این تذکر وارد است. برای چی باید به این افراد یارانه بدهند؟»
نکته اینجاست که در آن زمان مبلغ یارانه ماهیانه برای هر نفر ۴۴ هزار و ۵۰۰ تومان بود و با دلار ۱۳۰۰ تومان سال ۱۳۹۰، یعنی سالانه در حدود یک میلیارد دلار به ایرانیان خارج از کشور یارانه پرداخت می‌شد.
باید توجه داشت که این بحث زمانی مطرح می‌شد که اساسا اولین یارانه در ایران سال ۱۳۸۹ واریز شد و این بدان معناست که در بحث‌های مربوط به بودجه همان سال بعد از پرداخت اولین یارانه نیز مساله ایرانیان بیرون کشور مطرح بود.
شاید برایتان جالب باشد اگر بدانید که محمدرضا فرزین که اکنون رئیس بانک مرکزی است در ۱۵ تیرماه سال ۱۳۹۰ به عنوان عضوی از دولت محمود احمدی نژاد، و به عنوان سخنگوی کارگروه تحولات اقتصادی سخنگوی کارگروه تحولات اقتصادی در گفتگویی با ایسنا گفته بود: «ما هم می‌دانیم تعدادی از افراد ایرانی خارج کشور در حال دریافت یارانه هستند، ما هیچ برآوردی از تعداد این افراد نداریم. اگر برآورد داشتیم، می‌توانستیم آنها را شناسایی کنیم.»
فرزین درباره عدد اعلامی دو میلیون نفر ایرانی خارج از کشور که یارانه می‌گیرند نیز گفت: «یکی از نمایندگان مجلس این عدد را اعلام کرده بود و من نمی‌دانم تا چه اندازه صحت دارد، ولی باور کنید ما هنوز ارزیابی مشخصی دراین باره نداریم. از سوی دیگر من بعید می‌دانم این عدد به دو میلیون نفر برسد.»
در واقع وعده قطع یارانه ایرانیان خارج از کشور، از سال ۱۳۹۰ و دستکم در دولت‌های محمود احمدی نژاد، حسن روحانی و سید ابراهیم رئیسی تکرار شده و اکنون به عنوان میراث برای دولت مسعود پزشکیان باقی مانده است، وعده‌ای که گویا اراده‌ای برای تحقق آن نیز در دولت‌ها نبوده است.
بلوای یارانه خارج نشینان در دولت روحانی و رئیسی
یکی دیگر از آمار‌های جنجالی را، اما جبار کوچکی نژاد، عضو کمیسیون برنامه و بودجه مجلس که زمانی مسئولیت هیات تحقیق و تفحص از سازمان هدفمندی یارانه‌ها را نیز برعهده داشت، ارائه داد. این نماینده مجلس معتقد بود که از دولت قبل تا دستکم سال ۱۴۰۱ حدود ۶ تا ۷ میلیون ایرانی ساکن خارج از کشور که خانواده هایشان در ایران هستند، یارانه می‌گیرند.
کوچکی نژاد این ادعا را برای بار نخست، دی ماه سال ۹۷ یعنی در زمان فعالیت مجلس دهم به عنوان رئیس هیات تحقیق و تفحص از سازمان هدفمندی یارانه‌ها در گفت و گویی با خبرگزاری تسنیم اعلام کرد. او در این مصاحبه تاکید کرد که دولت ماهانه به ۶ تا ۷ میلیون ایرانی خارج از کشور یارانه نقدی پرداخت می‌کند، آن هم در شرایطی که طبق قانون یارانه این افراد باید قطع شود، اما دستگاه اجرایی قانون را در این زمینه اجرا نکرده است.
این نماینده مجلس در سال ۱۴۰۱ بار دیگر گفته بود که متاسفانه دولت قبل (حسن روحانی) راحت‌ترین راه را برای پرداخت یارانه‌ها انتخاب کرد و این زحمت را به خودش نداد که فهرست یارانه بگیران را به شکل دقیق بررسی کند تا با به‌روزرسانی این فهرست، اقدامات لازم برای حذف ایرانیان خارج از کشور از فهرست یارانه بگیران را انجام دهد.
جبار کوچکی نژاد در بخش دیگری از اظهاراتش توضیح داده بود که مطابق تحقیق و تفحصی که ما در مجلس دهم در سال ۹۷ انجام دادیم، در آن زمان تعداد افراد یارانه بگیر بیش از جمعیت وقت کشور بودند و این در حالی بود که در سال‌های قبل از آن سازمان هدفمندی یارانه‌ها به وزارت کار اعلام کرده بود که ما بخشی از اقشار ثروتمند جامعه را از فهرست یارانه بگیران حذف کرده ایم و برخی افراد نیز خودشان داوطلبانه از دریافت یارانه نقدی انصراف داده اند.
وی در ادامه تاکید کرده بود که «در حالی که دیوان محاسبات اعلام کرده است که اکنون حدود ۷۲ میلیون ایرانی یارانه می‌گیرند، در گزارش سال ۹۷، برآورد‌های هیات تحقیق و تفحص از سازمان هدفمندی یارانه‌ها از این حکایت داشت که حدود ۸۰ میلیون ایرانی یارانه می‌گیرند. بررسی‌های آن زمان ما نیز نشان داد که بین ۶ تا ۷ میلیون ایرانی که در خارج از کشور سکونت دارند، جزو این افراد هستند، زیرا اگر قرار بود این افراد در فهرست یارانه بگیران قرار نداشته باشند، قطعا تعداد دریافت کنندگان یارانه نقدی نباید به حدود ۸۰ میلیون نفر می‌رسید.»
به گزارش اقتصاد ۲۴، اما سازمان هدفمندی یارانه‌ها در سال ۹۷ اظهارات کوچکی نژاد را مبنی بر این که بین ۶ تا ۷ میلیون ایرانی یارانه می‌گیرند، تکذیب کرد، اما این نماینده مجلس همچنان به صورت قاطعانه روی مواضع قبلی خود ایستاد و این اظهارات را در سال ۱۴۰۱ نیز تکرار کرد.
اما شاید جالب باشد که بدانید در نهم دی ماه ۱۳۹۷، و در دوران بررسی بودجه سال ۱۳۹۸ این بار کارشناس برنامه پایش شبکه یک، آماری از یارانه بگیران ایرانی مقیم خارج ارائه داد که جای تأمل بسیار داشت و اگر آمار ارائه شده در آن سال درست باشد، باید گفت که یارانه پرداختی سالانه به این دسته از ایرانیان بیرون کشور، مبلغی حدود ۳.۲ هزار میلیارد تومان بود که بیشتر از بودجه پرداختی به ۹ وزارتخانه در سال ۱۳۹۸ شده است.
البته که استناد این کارشناس به آمار کوچکی نژاد بود و در همین برنامه بود که تصریح شد با فرض این که جمعیت ایرانیان مقیم خارج که یارانه می‌گیرند، در کمترین حالت ممکن یعنی ۶ میلیون نفر باشد، پس این افراد سالانه سه هزار و ۲۷۶ میلیارد تومان یارانه دریافت می‌کنند که رقم بسیار چشمگیری است و در بزرگی این رقم فقط می‌توان گفت که این رقم از بودجه ۹ وزارتخانه در سال ۱۳۹۸ بیشتر است.
یکی از ارقام جنجالی دیگر یارانه را مدیر کل اقتصاد کلان سازمان برنامه و بودجه در بهمن ماه سال ۱۴۰۱ اعلام کرد و گفت که: حداقل ۵ میلیون نفر در خارج از مرز‌ها از یارانه نقدی استفاده می‌کنند.
محمد جعفری مدیر کل امور اقتصاد کلان سازمان برنامه و بودجه در روز ۱۲ بهمن ماه سال ۱۴۰۱ درباره یارانه بگیران بیرون از کشور گفته بود: «بیش از پنج میلیون نفر در حال استفاده از یارانه هستند که در خارج از مرز‌های کشور قرار دارند. ما به جای ۸۵ میلیون نفر حداقل به ۹۰ میلیون نفر یارانه می‌دهیم. حداقل ۵ میلیون نفر در خارج از مرز‌ها از یارانه‌ها استفاده می‌کنند.»
رضا، اما احتمالا یکی از همین میلیون‌ها یارانه بگیر بیرون از کشور است. او حدود ۱۱ سال پیش به امارات مهاجرت کرده و کل خانواده را نیز ۸ سال پیش از ایران برده و هر بار که به ایران سری می‌زند به شوخی می‌گوید من چیزی در ایران ندارم پس یارانه می‌گیرم.
حال نیز در شرایطی که هنوز و همچنان آمار قطعی و رسمی در طول ۱۳ سال گذشته درباره تعداد ایرانیان بیرون کشور و تعداد ایرانیان یارانه بگیر بیرون کشور از سوی هیچ نهاد رسمی وجود ندارد، اما دولت چهاردهم می‌گوید عزم خود را برای قطع یارانه‌ها جزم کرده است.
محمدرضا فرزین که سال ۱۳۹۰ در قامت سخنگوی یک کارگروه از شناسایی و قطع سخن می‌گفت حالا سمت رئیس کل بانک مرکزی در جمهوری اسلامی را دارد و اکنون البته با توجه به تحولات جدی در حوزه بانکداری و تکنولوژی، بسیاری شاید منتظر هستند بالاخره مساله قطع این یارانه‌ها را شاهد باشند.
باید منتظر ماند و دید آیا بعد از حدود ۱۳ سال مناقشه جدی بر سر مساله پرداخت یارانه به ایرانیان ساکن و بیرون از ایران، بالاخره روند ترمیم در هدفمندی یارانه‌ها رخ می‌دهد و آیا عدالت در حق شهروندان ایرانی دستکم در مساله پرداخت یارانه‌ها کمی رنگ حقیقت به خود می‌گیرد؟