آلودگی هوا ناشی از پدیده اینورژن که در حال حاضر در بخش وسیعی از کشور حاکم است ریشه در موقعیت جغرافیایی و ویژگی ذاتی اقلیم ایران دارد و راه گریزی از آن نیست. وضعیت توپوگرافی یک منطقه از جمله حصارهای کوهستانی و کفه های ناودیسی که سکونتگاه های شهری در آن شکل گرفته اند نیز در زمره همین ویژگی جغرافیایی می باشد. این پتانسیل آلایندگی البته با منشأهای آلاینده ای که به دلایل مختلف در کشور ما بسیار زیاد است به حد اعلا می رسد. رشد بی رویه و تمرکزگرایی در شهرهای بزرگ و شکل گیری کلان شهرها، ساخت و سازهای گسترده و ساختمان‌های بلند مرتبه در داخل و پیرامون شهرها به عنوان عوامل اصطکاک باد، تمرکز صنایع در کلان شهرها در نتیجه بی توجهی به اصول آمایش سرزمین، ترافیک سنگین، کیفیت پایین بنزین و وسایل نقلیه غیر استاندارد در کنار استفاده از وسایل گرمازا در فصل سرد سال موجب شده که پدیده اقلیمی اینورژن با بهره‌گیری از این عوامل و منابع آلاینده بیشترین تأثیر گذاری خود را در تشدید آلودگی هوا بر جای بگذارد.
در ارتباط با نقش منشأهای آلایندگی به عنوان مثال باید اشاره کرد که مکزیکوسیتی در سال ۱۹۹۲ آلوده ترین شهر جهان از طرف سازمان ملل اعلام شد. کیفیت نامطلوب سوخت و خودروهای فرسوده مهمترین دلایل آلودگی هوای مکزیکوسیتی بود. اصلاح کیفیت بنزین را می‌توان مهمترین سیاست دولت مکزیک در مهار آلودگی های هوای مکزیکوسیتی دانست. با اصلاح کیفیت بنزین مکزیکوسیتی از آلوده ترین شهر جهان در سال ۱۹۹۲ به جایی رسید که در حال حاضر حتی جزو ده شهر اول آلوده جهان نیز به شمار نمی رود. در مثالی دیگر تمرکز نزدیک به ۴۰ درصد صنایع کشور در تهران و بیشتر در غرب آن و انتقال عناصر آلاینده ناشی از آنها در نتیجه باد غالب شرق سوی نشان از بی توجهی به اصل آمایش سرزمین است. و اما نقش اینورژن به عنوان یک پدیده اقلیمی حاصل از اندرکنش دو دستگاه اتمسفر و لیتوسفر (جو و سطح زمین ) که مختص فصل سرد می باشد منجر به تشدید آلودگی هوا در این فصل از سال می شود.
اشعه های خورشید که به زمین ارسال می شود به دلیل موج کوتاهی که دارند قادرند از ذرات موجود در جو از جمله ذرات آلاینده و بویژه بخار آب عبور کنند و به سطح زمین برسند. اشعه‌ تابیده به زمین در طول شب از سطح زمین منعکس شده و بازتابیده می شود که اصطلاحا آلبدو خوانده می شود. در صورتیکه هوا ابری باشد این امواج انرژی بازتابیده شده از سطح زمین پس از برخورد به ابر و بخار آب مجدد به زمین برگشت می خورند که اصطلاحا تابش برگشتی خوانده می شود و در نتیجه انرژی در سطح زمین بالا و سبک است و هوای گرما و سبک و متمایل به اوج گیری در سطح زمین برقرار است. اما در شب های صاف و بدون‌ ابر به دلیل اینکه مانعی در خروجی انرژی بازتابیده از سطح زمین در طول شب وجود ندارد زمین انرژی خود را بدون هیچ مانعی منعکس می کند و از دست می دهد و سطح زمین با افت شدید دما مواجه می شود. خروج انرژی سطح زمین از بعد از ظهر شروع و تا طلوع آفتاب روز بعد زمین تمام انرژی خود را از دست می دهد. هوای سرد و سنگین در این بازه زمانی و در این حالت در سطح زمین خیمه می زند و اين هوای سرد مانند یک سقف مانع از هر گونه حرکت صعودی هوا و ذرات آلاینده می شود. این همان پدیده جوی است که اینورژن یا وارونگی دما نامیده می شود. به این معنا که هوای سرد و سنگین در مجاورت زمین و هوای گرما در بالاتر از آن قرار می گیرد و این یعنی وارونگی. در حالیکه در حالت عادی هوای گرم پایین و هوای سرد در بالاتر از آن است و عملا هوای گرما پایین به راحتی میل به صعود و در نتیجه خروج آلاینده ها از سطح زمین دارد.
چند شب اخير که هوای صاف حاکم است بهترین شرایط برای شکل گیری اینورژن می باشد که اصلی ترین عامل آلودگی هوا در این فصل از سال است.
دکترای جغرافیای طبیعی