رویداد مهم و تأثیرگذار فرهنگیِ برگزاری نمایشگاه کتاب تهران در کشور کهن تمدن ایران زمین، برای شهروندان و حتی جهانیان، امری بس مبارک و مغتنم است. در این نوشتار کوتاه، امّا، نگاهی ژرف و متفاوت به این رویداد بزرگ خواهم داشت و چند نکته تأمل انگیز را قلمی خواهم کرد.
نمایشگاه کتاب، در واقع، نمایش نامه های نوشته شده و منظم و منسجم و مدون می باشد. این نامه ها و نوشته های صحافی شده کتاب نامیده می شوند و بخشی از آنها هر سال در یک محل و مکان و زمان واحدی گردهم می آیند و در معرض دید همگان قرار می گیرند. اگر نیک بیاندیشیم، هر کتابی حاوی و شامل پاره ای از آگاهی و رشحه ای از خِرد و اندیشه ورزی است. پس، نمایشگاه کتاب، محل و مجمع مجموعه ای از آگاهی های عمومی و تخصصی را در برمی‌گیرد. خودِ این گردآوری و تجمیع نوشته های مکتوب و منظم بسیار مهم و پُراهمیت است.
امّا چهره دیگر و حقیقی نمایشگاه کتاب، نمایش انواع اندیشیدن ها و کوشیدن های در قالب کتاب است. گویی، نمایشگاه کتاب، محل ظهور رَشَحات و قَطَرات اندیشه و دانش و تجربه می باشد برای فرهنگ و تمدن ایران زمین و ملل گوناگون. رشحات و تراوشات اندیشگی و علمی، از علوم تخصصی و پایه مثل، فلسفه و فیزیک، شیمی، زمین شناسی، زیست شناسی، علوم شناختی و علوم کامپیوتر گرفته تا علوم انسانی و پزشکی و ادبیات و هنر و معماری و داستان و رُمان و کتاب کودکان و نوجوانان. کتاب آن نامه دانایی است، که خوانده می‌شود و دگرگونی و تغییر ایجاد می‌کند. نه آن چیزی که در دکوراسیون خانه ها بکارگیری می گردد و قفسه ها را پُر می کند. و نویسندگان نگارندگان نامه های آگاهی بخش اند. و آنگاه نویسندگی شغل شریف نامه نویسی خردمندانه می باشد. نویسنده کیست؟ نویسنده کسی است که از رشحات و تراوشات مغز و قلم او، قطرات و چکه های دانایی و آگاهی چکیده است و جاری گشته است. پس، نمایشگاه کتاب، جاری سازی جویبارهای اندیشگی و علمی است تا ذهن های تشنه و طالب آگاهی و جان های محتاج روشنایی از آن سرچشمه ها سیراب شوند، و تابناک گردند.
گهی که جرم مرا پیش تو حساب کنند،
تو رشحه ای ز کرم های بی حساب بریز.
«خاقانی»
نمایشگاه کتاب، نمایش گوشه ای از آگاهی و دانش و فرهنگ و خردمندی ایرانیان است. بدین جهت، یادآوری چند نکته مهم خالی از لطف و فایده نخواهد بود:
۱- در کنار صورت نمایشگاه و عرضه انواع کتاب، سیرت نمایشگاه، یعنی خِرد و دانش آورده و افزوده در یک سال گذشته را نیز نشان دهیم. به این پرسش بیاندیشیم، آیا ما نسبت به سال‌های قبل عاقل و آگاه شده ایم و رشد و توسعه یافته ایم؟ آیا وضع زندگی ایرانی با کتاب و کتابخوانی بهتر شده است؟ یا نزول و افول کرده ایم؟ چرا؟ این کار با اثبات اثرات واقعی امکان پذیر است. اثرات واقعی همیشه معطوف به زندگی انسان ها و شهروندان هستند. ۲- آیا ناشران با رویکرد فرهنگی و علمی در نمایشگاه کتاب شرکت کرده اند؟ یا با نگاه تجاری و اقتصادی ؟ چرا بسیاری از ناشران از شرکت در نمایشگاه خودداری می نمایند؟ درد ناشر و نویسنده و پژوهشگر و کتاب خوان، در ایران کنونی چیست؟ ۳- به نظر من، نمایشگاه کتاب ضرورت دارد مسئله محور و پرسش مدار برگزار شود. مثلاً، مسئله زیست مسالمت آمیز و مدارا محور، یکی از مسائل مهم دوره کنونی است. ۴- گستردگی و تنوع و گوناگونی افکار و اندیشه ها، یک مسئله اصلی دیگری است. به عنوان مثال، چرا یک دیدگاه حداقلی درصدد تحمیل نظر خود بر دیگران است. ۵- مشکلات فرهنگی ایران، چگونه قابل سنجش و حل است؟ راهکار عملی و اثربخش چیست؟ و نظایر اینها.
نمایشگاه کتاب قرار است، چه کمکی به زندگی فروبسته و گرفتار در ناترازی های کنونی کرده باشد؟ این کار با صرف برگزاری نمایشگاه و حتی رفع گرفتاری های اجرایی و نواقص آن، شدنی نیست. این امر مهم با یاری گری های خردورزانه و رشد عقلانی و علمی به شهروندان ایرانی ممکن است. آیا نمایشگاه کتاب در مسیر رشد و بالندگی ایرانیان یاریگر است؟ یا تکرار یک رویداد می باشد؟ تکرار اگر با تفکر قرین نباشد، اتلاف عمر و سرمایه محسوب می‌شود. تفکراثربخش، در برگزاری نمایشگاه کتاب چه جایگاهی دارد؟ توسعه عقلانیت اثربخش در نمایشگاه کتاب چه جایگاهی دارد ؟ تنوع و تضارب آراء در نمایشگاه کتاب چه جایگاهی دارد؟ نقد و تحلیل و گفت و گو و پرسش و پرسشگری در نمایشگاه چه جایگاهی دارند؟ جان سخن این است که از نگاه کلیشه‌ای و پوسته ای و کَمّی خارج شویم و به متن و محتوی و اثرگذاری برسیم. اینک زمان بسرعت می گذرد و ما همچنان در « تکرار » مانده ایم. وقتی تکرار، تکرار شود، تعصب و تحجر پیش می آورد. امّا، وقتی قدم در مسیر تفکراثربخش بگذاریم، افق و آینده گشوده می‌شود و فروبستگی زندگی، جای خود را به گشودگی و امید می دهد. ایران امروز، نیازمند گشودگی و امیدواری واقعی است.