رهبران دهلی نو در راستای «خودمختاری استراتژیک»، نقش موازنه‌ساز را در روابط با قدرت‌ها و بازیگران مختلف برگزیده‌اند. هند در مناسبات با ایران هم با پیگیری همین الگو تلاش می‌کند تعادل را میان محور شرقی (چین و روسیه) و غربی (آمریکا و اروپا) حفظ کند.
«دونالد ترامپ» با وضع تعرفه‌های جدید بر کالاهای چینی، عملا دور تازه تقابل با بزرگ‌ترین رقیب جهانی آمریکا را کلید زد؛ تقابلی که برخی بازیگران بین‌المللی به آن به عنوان فرصتی برای پیگیری بیشینه منافع ملی خود می‌نگرند.
در میان شرکای بزرگ دو طرف مناقشه، هند با موقعیت ژئواستراتژیک، اقتصادی رو به رشد، جمعیت جوان و بلندپروازی‌های جهانی، طی سال‌های اخیر به یکی از بازیگران کلیدی عرصه بین‌المللی تبدیل شده است.
این کشور با اتخاذ سیاست «خودمختاری استراتژیک»، تلاش می‌کند نقش موازنه‌گر را در رقابت میان چین و آمریکا ایفا کند. هدف هند از این سیاست، حفظ استقلال سیاسی و اقتصادی، بهره‌گیری از فرصت‌های همکاری با هر دو قدرت و جلوگیری از وابستگی بیش از حد به هر یک از آن‌ها است.
کارشناسان بر این باورند که هند با این رویکرد، می‌تواند به عنوان یک نیروی تعادل‌بخش در نظم جهانی چندقطبی، جایگاه راهبردی خود را تقویت کند و به طور همزمان از نفوذ چین و فشارهای آمریکا به نفع منافع ملی بهره ببرد.
رویارویی چین و آمریکا در حوزه هند و پاسیفیک
در سالیان پس از جنگ سرد، رقابت میان ایالات متحده و چین شدت یافته و منطقه «هند و پاسیفیک» به یکی از کانون‌های اصلی این رقابت تبدیل شده است.
اهمیت این منطقه نه تنها به دلیل موقعیت جغرافیایی بلکه به دلیل مسیرهای تجاری کلیدی و منابع طبیعی آن است. ایالات متحده با اتحادهایی مانند پیمان «آکوس» میان آمریکا، بریتانیا و استرالیا و گروه امنیتی «کوآد» که شامل آمریکا، هند، ژاپن و استرالیا می‌شود، در تلاش است تا نفوذ خود را در این منطقه حفظ کند. در مقابل، چین با پروژه‌هایی مانند کمربند و جاده و گسترش حضور نظامی در دریای چین جنوبی، نفوذ منطقه‌ای خود را افزایش می‌دهد.
هند نیز با موقعیت استراتژیک در اقیانوس هند و نزدیکی به مسیرهای تجاری حیاتی، به عنوان یک نیروی کلیدی در این رقابت مطرح است. تحلیلگران معتقدند که هند می‌تواند به عنوان نیرویی موازنه‌گر در برابر چین عمل و در عین حال روابط خود با آمریکا را تقویت کند.
این نقش هند در گزارش‌های متعدد اندیشکده‌ها از جمله «شورای روابط خارجی» و «بروکینگز» تحت عنوان شراکت کلیدی با آمریکا در منطقه هند و پاسیفیک مورد تأکید قرار گرفته است.
هند و رویکرد خودمختاری استراتژیک
از زمان استقلال در سال ۱۹۴۷، هند سیاست «عدم تعهد» را دنبال کرده و در دوران مدرن، این رویکرد به «خودمختاری استراتژیک» تبدیل شده است.
این سیاست به هند امکان می‌دهد از تبدیل شدن به متحد رسمی هر یک از قدرت‌های بزرگ جلوگیری کرده و همزمان روابط اقتصادی و نظامی خود را با هر دو قدرت حفظ کند. کارشناسان اندیشکده «کارنگی» بر این باورند که این رویکرد، هند را قادر می‌سازد تا در نظم جهانی چندقطبی، به عنوان یک بازیگر مستقل و قابل اعتماد ظاهر شود و از وابستگی بیش از حد به هر یک از قدرت‌ها اجتناب کند.
همکاری‌های استراتژیک
روابط هند و آمریکا طی دهه‌های اخیر با تحولات مهمی همراه بوده است. توافق هسته‌ای غیرنظامی ۲۰۰۸، برگزاری رزمایش‌های نظامی مشترک مانند «مالابار» و تبادل فناوری‌های پیشرفته، نمونه‌هایی از این همکاری‌ها هستند.
آمریکا هند را به عنوان جزئی از استراتژی هند و پاسیفیک خود می‌بیند که هدف آن مهار نفوذ چین در منطقه است. در این چارچوب، هند به یکی از بزرگ‌ترین دریافت‌کنندگان تجهیزات نظامی و فناوری پیشرفته از آمریکا تبدیل شده است.
چالش‌های تجاری
با وجود همکاری‌های گسترده، روابط هند و آمریکا با چالش‌هایی نیز مواجه است. در دوره دوم ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ، تعرفه‌های سنگین بر کالاهای هندی اعمال شد که بر روابط اقتصادی دو کشور تأثیر گذاشت. این مساله نشان‌دهنده پیچیدگی نقش موازنه‌گر هند است، چرا که این کشور باید میان همکاری استراتژیک با آمریکا و حفظ استقلال اقتصادی خود تعادل برقرار کند.
رقابت و تنش‌های مرزی
روابط هند و چین همزمان شامل رقابت و همکاری است. تنش‌های مرزی در «لداخ» و «آروناچال پرادش» و همچنین پروژه کریدور اقتصادی چین-پاکستان (CPEC) که هند آن را نقض حاکمیت خود می‌داند، نمونه‌هایی از این رقابت هستند. این مسائل هند را به سمت همکاری نزدیک‌تر با آمریکا سوق داده و اهمیت نقش موازنه‌ساز آن را افزایش داده است.
همکاری اقتصادی
با وجود تنش‌ها، چین دومین شریک تجاری هند است و تجارت دوجانبه بین دو کشور در سال ۲۰۲۴ به بیش از ۱۲۷ میلیارد دلار رسیده است. هند برای تأمین قطعات الکترونیکی، پنل‌های خورشیدی و مواد دارویی به چین وابسته است و همین وابستگی باعث می‌شود هند در تعامل با چین رویکردی محتاطانه داشته باشد و از تقابل مستقیم اجتناب کند.
در سال ۲۰۲۴، دو کشور گام‌هایی برای کاهش تنش‌ها برداشتند؛ از جمله توافق مرزی، از سرگیری پروازهای مستقیم و کاهش محدودیت‌های ویزا. این اقدامات بخشی از استراتژی هند برای حفظ تعادل میان رقابت و همکاری با چین محسوب می‌شوند و نشان‌دهنده تلاش هند برای مدیریت پیچیدگی روابط منطقه‌ای است.
موازنه در برابر چین
هند با مشارکت در کوآد و رزمایش‌های مشترک با آمریکا، ژاپن و استرالیا، سعی دارد نفوذ نظامی چین در اقیانوس هند و دریای چین جنوبی را محدود کند. این نقش هند به ویژه در زمینه امنیت دریایی و حفاظت از مسیرهای تجاری کلیدی اهمیت پیدا می‌کند و بخشی از استراتژی بزرگ‌تر هند برای تعادل قدرت در منطقه است.
میانجی‌گری در نظم جهانی
هند با مشارکت در سازمان‌هایی مانند بریکس و سازمان همکاری شانگهای، به میانجیگری میان قدرت‌ها کمک می‌کند و امکان همکاری با قدرت‌های غیرغربی را در عین حفظ روابط با غرب فراهم می‌آورد. این رویکرد هند، به مقابله با تهدیدات جهانی مانند تروریسم و قاچاق مواد مخدر نیز کمک می‌رساند و جایگاه هند را به عنوان یک بازیگر بی‌طرف و مستقل تقویت می‌کند.
چالش‌های «بالانسر» بودن
با این حال، نقش بالانسر هند با چالش‌هایی مواجه است. روابط اقتصادی تنگاتنگ و در هم تنیده با چین، فشارهای تجاری از سوی آمریکا و نیاز به حفظ خودمختاری استراتژیک، هند را در موقعیت دشواری قرار می‌دهد. کارشناسان هشدار می‌دهند که همسویی بیش از حد با آمریکا ممکن است هند را از فرصت‌های اقتصادی چین محروم کند و موجب انزوای استراتژیک دهلی نو در «جنوب جهانی» شود.
ابزارهای متفاوت چین و هند در تلاش برای رهبری جنوب جهانی
هند و چین هر دو در پی رهبری جنوب جهانی هستند اما با رویکردهای متفاوت. هند بر دموکراسی، خودمختاری استراتژیک و همکاری‌های چندجانبه تاکید دارد، در حالی که چین از منابع مالی و پروژه‌های زیرساختی برای گسترش نفوذ خود استفاده می‌کند.
در این میان، سیاست‌های تجاری و دیپلماتیک آمریکا می‌تواند هند را به سمت نزدیکی بیشتر با چین سوق دهد؛ بنابراین، خوداتکایی اقتصادی و تنوع‌بخشی به شرکای تجاری، از مهم‌ترین استراتژی‌های هند برای کاهش وابستگی به هر یک از دو قدرت است.
کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند که تا سال ۲۰۵۰، هند و چین ممکن است یک‌سوم تولید ناخالص جهانی را تشکیل دهند و روابط هند با آمریکا و چین می‌تواند نقشی تعیین‌کننده در شکل‌گیری نظم جهانی آینده ایفا کند.
رویکرد هند به ایران
همچنان که اشاره شد، هندی‌ها نقش بالانسر یا به عبارتی تعادل‌ساز را در روابط با قدرت‌ها و بازیگران مختلف برگزیده‌اند. هند در روابط با ایران هم با پیگیری همین الگو، نقشی مهم دارد و تلاش می‌کند تعادل را میان محور شرقی (چین و روسیه) و غربی (آمریکا و اروپا) حفظ کند. ایران با موقعیت ژئوپلیتیکی در خلیج فارس و منابع انرژی، به چشم شریکی برای تأمین امنیت انرژی و حفظ استقلال استراتژیک نگریسته می‌شود.
زمینه‌های اقتصادی و ژئوپلیتیکی
پروژه بندر چابهار که از سال ۲۰۱۶ توسط هند در حال توسعه است، امکان دسترسی به افغانستان و آسیای میانه را بدون عبور از خاک پاکستان فراهم می‌کند و به متوازن‌سازی نفوذ چین در بندر گوادر کمک می‌کند. این پروژه به هند اجازه می‌دهد تا با تقویت روابط اقتصادی و زیرساختی با ایران، جایگاه خود را در نظم منطقه‌ای مستحکم کرده و به عنوان یک بازیگر موازنه‌گر عمل کند. البته با لغو معافیت‌های تحریمی این بندر از سوی ترامپ، فرصت‌های چابهار حداقل تا پایان دوره رئیس‌جمهوری کنونی آمریکا یا دستیابی به توافقی میان تهران و واشنگتن زیر سایه فشارهای آمریکا بر هند قرار خواهد داشت.
معادلات غربی
هند تحت فشار آمریکا برای کاهش روابط با ایران قرار دارد. تحریم‌های آمریکا پس از خروج واشنگتن از برجام، خرید نفت هند از ایران را محدود کرد. با این حال، هند با حفظ سرمایه‌گذاری در چابهار که از معافیت تحریمی برخوردار بود، توانست تعادل را حفظ کند و از موقعیت خود برای تقویت جایگاه در خاورمیانه و مذاکرات با آمریکا بهره‌برداری کند. در همین ارتباط و طی هفته‌های اخیر بود که خرید محموله نفت خام از ایران از سوی هند با وجود برقراری تحریم‌های آمریکا مورد توجه بسیاری از رسانه‌ها و تحلیلگران قرار گرفت.
معادلات شرقی
در محور شرقی، ایران به عنوان متحد چین و روسیه در پیمان شانگهای اهمیت دارد. هند از عضویت در شانگهای برای همکاری با ایران و روسیه در زمینه‌های امنیت منطقه‌ای و مبارزه با تروریسم استفاده می‌کند، اما از همسویی کامل با محور چین-روسیه اجتناب می‌کند. روابط اقتصادی هند با ایران مکمل تلاش‌های چین درطرح کمربند و جاده است، اما هند با عدم پیوستن به کمربند و جاده استقلال خود را حفظ می‌کند.
چالش‌ها و چشم‌انداز
هند با چالش‌هایی نظیر تحریم‌های غربی، رقابت با چین و برخی محدودیت‌های داخلی ایران مواجه است. اگر چه هند با تقویت بندر چابهار و بهره‌گیری از همکاری‌های چندجانبه، می‌توانست نقش خود را در نظم جهانی چندقطبی حفظ و از ایران به عنوان شریک گسترش نفوذ منطقه‌ای بهره‌برداری کند، اما تصمیم ترامپ مبنی بر لغو معافیت تحریمی چابهار در راستای فشار حداکثری به ایران، هند را هم تحت فشار قرار می‌دهد. رسانه‌های هندی این تصمیم را ضربه دیگر رئیس‌جمهور آمریکا به اقتصاد این کشور آسیایی توصیف کرده‌اند.