گروه سیاسی- در روزهایی که رئیس سازمان برنامه و بودجه صریحاً از امکان حذف یا ادغام بسیاری از دستگاه‌های دولتی سخن می‌گوید و رئیس‌جمهور مسعود پزشکیان نیز اعتراف می‌کند که دولت حتی برای پرداخت حقوق کارکنان با مشکل روبه‌روست.
رئیس سازمان برنامه و بودجه گفت: در شرایط فعلی که تأکید شخص رئیس‌جمهوری بر تامین معیشت مردم و در مرحله بعد تولید و اشتغال است‌، بسیاری از دستگاه‌ها می‌شود نباشند و کشور هم آسیب نبیند اما اگر باشند ممکن است معیشت مردم آسیب ببیند.
حمیدپورمحمدی در حاشیه جلسه امروز هیئت دولت در جمع خبرنگاران اظهار کرد: امروز بخش عمده جلسه هیئت وزیران به بودجه سال آینده معطوف بود و سازمان برنامه و بودجه مفروضات خود را در جلسه ارائه کرد که با چه میزان منابع، هزینه، کسری و مازاد مواجه هستیم.
پرسش مهمی پیش روی افکار عمومی قرار گرفته است: آیا ایران هم به سمت نسخه‌ای شبیه به آرژانتینِ خاویر میلی حرکت خواهد کرد؟
خاویر میلی، رئیس‌جمهور آرژانتین، پس از روی کار آمدن در دسامبر ۲۰۲۳، با شعار «کوچک‌سازی دولت» و کاهش شدید هزینه‌های عمومی، دست به اصلاحاتی رادیکال زد. او بسیاری از وزارتخانه‌ها و نهادهای دولتی را منحل یا ادغام کرد، یارانه‌ها را کاهش داد، نرخ‌های چندگانه ارز را حذف کرد و با آزادسازی واردات و خصوصی‌سازی، اقتصاد را به سمت بازار آزاد سوق داد. نتیجه این سیاست‌ها هرچند با فشارهای اجتماعی و افزایش بیکاری همراه بود، اما تورم افسارگسیخته آرژانتین از بیش از ۲۰۰ درصد در سال ۲۰۲۳ به حدود ۳۰ درصد کاهش یافت و این کشور به نماد سیاست‌های ریاضتی در آمریکای لاتین بدل شد.
اکنون در ایران نیز زمزمه‌هایی مشابه شنیده می‌شود: حذف ردیف‌های بودجه‌ای غیرضروری، توقف رشد هزینه‌های دستگاه‌های کم‌اثر و تمرکز بر معیشت مردم. اما پرسش کلیدی این است که آیا ساختار سیاسی و اقتصادی ایران ظرفیت اجرای چنین اصلاحات سختگیرانه‌ای را دارد؟
از یک سو، گستردگی نهادهای وابسته به بودجه عمومی و مقاومت ذی‌نفعان، اجرای سیاست‌های انقباضی را دشوار می‌کند. از سوی دیگر، فشار تورمی و کسری بودجه فزاینده، دولت را ناگزیر به انتخاب‌های سخت کرده است. تجربه آرژانتین نشان می‌دهد که کوچک‌سازی دولت می‌تواند در کوتاه‌مدت هزینه‌های اجتماعی سنگینی داشته باشد، اما در بلندمدت ثبات اقتصادی را تقویت کند. در ایران، موفقیت چنین رویکردی وابسته به شفافیت، اجماع سیاسی و جلب اعتماد عمومی خواهد بود؛ عناصری که بدون آن‌ها، هرگونه اصلاح ساختاری به سرعت با بحران مشروعیت و نارضایتی اجتماعی روبرو می شود.
تجربه آرژانتین با خاویر میلی
• زمینه بحران: آرژانتین در سال ۲۰۲۳ با تورمی بالای ۲۰۰ درصد، کسری بودجه شدید و سقوط ارزش پول ملی مواجه بود.
• اقدامات میلی:
• انحلال یا ادغام وزارتخانه‌ها و نهادهای دولتی (تعداد وزارتخانه‌ها از ۱۸ به ۹ کاهش یافت).
• حذف یارانه‌های گسترده و کاهش هزینه‌های عمومی.
• آزادسازی نرخ ارز و حذف نرخ‌های چندگانه.
• خصوصی‌سازی و باز کردن دست بازار آزاد.
• نتایج:
• تورم در کوتاه‌مدت همچنان بالا ماند اما روند نزولی گرفت (از بالای ۲۰۰٪ به حدود ۳۰٪ در سال 2024).
• بیکاری و اعتراضات اجتماعی افزایش یافت.
• دولت توانست کسری بودجه را مهار کند و اعتماد نسبی بازارهای بین‌المللی را بازگرداند.
آیا ایران می‌تواند مدل آرژانتین را پیاده کند؟
1. ظرفیت سیاسی:
• در آرژانتین، میلی با پشتوانه انتخاباتی و شعارهای شفاف وارد شد.
• در ایران، حذف یا ادغام نهادها با مقاومت سیاسی و نهادی جدی روبه‌رو خواهد شد.
2. ظرفیت اقتصادی:
• آرژانتین به بازارهای جهانی دسترسی داشت و توانست با صندوق بین‌المللی پول مذاکره کند.
• ایران به دلیل تحریم‌ها و محدودیت‌های بانکی، چنین پشتوانه‌ای ندارد.
3. ظرفیت اجتماعی:
• جامعه ایران در سال‌های اخیر فشار تورمی و کاهش قدرت خرید را تجربه کرده است. اجرای سیاست‌های ریاضتی بدون جبران اجتماعی می‌تواند نارضایتی گسترده ایجاد کند.
جمع‌بندی
تجربه آرژانتین نشان می‌دهد که کوچک‌سازی دولت و حذف هزینه‌های زائد می‌تواند در مهار بحران بودجه مؤثر باشد، اما هزینه‌های اجتماعی و سیاسی سنگینی دارد. در ایران، اگرچه مقامات عالی‌رتبه به صراحت از ضرورت کاهش هزینه‌ها سخن می‌گویند، اما اجرای نسخه‌ای مشابه آرژانتین بدون شفافیت، اجماع سیاسی و جلب اعتماد عمومی بعید است موفق شود.
به بیان دیگر، ایران می‌تواند از تجربه آرژانتین الهام بگیرد، اما نمی‌تواند آن را عیناً کپی کند؛ چرا که شرایط سیاسی، اقتصادی و اجتماعی کشور تفاوت‌های بنیادین دارد.
سناریوهای پیش‌روی ایران در مسیر کوچک‌سازی دولت
سناریوی خوش‌بینانه: در این حالت، دولت با شفافیت کامل و همراه‌سازی افکار عمومی، برنامه‌ای مرحله‌ای برای کاهش هزینه‌ها ارائه می‌دهد. دستگاه‌های موازی یا کم‌اثر به‌تدریج ادغام می‌شوند، بودجه نهادهای غیرضروری کاهش می‌یابد و منابع آزادشده به سمت معیشت مردم، تولید و اشتغال هدایت می‌شود. اگر این روند با اصلاح نظام مالیاتی و افزایش درآمدهای پایدار همراه شود، می‌تواند اعتماد عمومی را تقویت کرده و حتی به کاهش تورم و ثبات اقتصادی منجر شود.
سناریوی میانه: در این وضعیت، دولت برخی اصلاحات را آغاز می‌کند اما به دلیل فشارهای سیاسی و مقاومت ذی‌نفعان، تنها بخشی از دستگاه‌ها حذف یا ادغام می‌شوند. نتیجه آن است که بخشی از هزینه‌ها کاهش می‌یابد، اما کسری بودجه همچنان پابرجا می‌ماند. جامعه نیز به دلیل نبود چشم‌انداز روشن، تنها تا حدی با دولت همراهی می‌کند. این سناریو به معنای حرکت نیم‌بند به سمت اصلاحات است که می‌تواند بحران را کمی به تأخیر بیندازد، اما آن را حل نمی‌کند.
سناریوی بدبینانه: در این حالت، دولت به دلیل فشارهای اجتماعی یا مقاومت نهادهای قدرتمند، قادر به اجرای اصلاحات ساختاری نمی‌شود. هزینه‌های غیرضروری همچنان ادامه می‌یابد، کسری بودجه تشدید می‌شود و دولت برای جبران آن به استقراض یا چاپ پول روی می‌آورد. نتیجه، تورم بالاتر، کاهش بیشتر قدرت خرید مردم و افزایش نارضایتی اجتماعی خواهد بود. در چنین شرایطی، حتی پرداخت حقوق کارکنان نیز به بحران دائمی بدل می‌شود.
جمع‌بندی نهایی
ایران در نقطه‌ای ایستاده که ناگزیر از انتخاب است: یا با تصمیم‌های سخت و پرهزینه، اما اصلاح‌گرانه، به سمت کوچک‌سازی دولت و مدیریت هزینه‌ها حرکت کند، یا با ادامه روند فعلی، بحران بودجه و تورم را به آینده موکول نماید. تجربه آرژانتین نشان می‌دهد که این مسیر بدون هزینه اجتماعی نیست، اما تعلل در اصلاحات نیز هزینه‌ای به‌مراتب سنگین‌تر خواهد داشت.