گروه جامعه - احیای طبیعی جنگل‌های الیت ممکن است چندین دهه طول بکشد. حتی اگر بارندگی خوب باشد، گونه‌های گیاهی ارزشمند به‌سرعت برنمی‌گردند. در این مدت، فرصت رشد برای گونه‌های غیربومی یا مهاجم فراهم می‌شود و این موضوع می‌تواند اکوسیستم را برای همیشه تغییر دهد.
به گزارش تجارت نیوز، آتشی که این روزها به جان جنگل‌های الیت افتاده یک بار دیگر کمبودها و بی‌توجهی‌ها به محیط‌زیست را به ما یادآوری می‌کند. اینکه در چنین شرایطی هم مسئولان به جای اینکه به دنبال راهکاری مناسب برای جلوگیری از صدمات و خسارات بیشتر باشند سعی دارند تعداد روزهایی که آتش به جان الیت افتاده را تایید و تکذیب کنند. اما مساله مهم این است که بر اساس برآوردها تاکنون 8 هکتار از جنگل‌های الیت در آتش سوخته است. جنگلی که به گفته بسیاری از کارشناسان منابع طبیعی و محیط زیست «بانک ژنتیکی» گونه‌های کمیاب گیاهی و جانوری است. اما معاون سازمان محیط‌زیست با تایید این مطلب که آتش در الیت از 10 آبان شروع شده در مصاحبه‌ای اظهار کرد: اگر آتش در روزهای نخست به درستی خاموش شده بود قطعا به دره‌های دیگر راه پیدا نمی‌کرد. البته همان روز نخست هشدار آتش از سوی مردم محلی و داوطلبان اعلام شد اما متاسفانه امکانات و تجهیزات زمانی به منطقه فرستاده شد که شدت آتش گسترش پیدا کرده بود.
درخواست کمک از کشورهای همسایه برای خاموش کردن آتش الیت
به هر حال شرایط امروز چنان وخیم است که ایران نه تنها از کشور ترکیه درخواست امداد کرده که در حال رایزنی با روسیه برای کمک به اطفا حریق الیت چالوس است. اما طبق آخرین اخبار هنوز هیچ کمک خارجی برای خاموش کردن آتش جنگل‌های الیت وارد ایران نشده است.
در نهایت آتش‌سوزی در جنگل‌های الیت بار دیگر این واقعیت تلخ را آشکار کرد که محیط‌زیست ایران همچنان در برابر حوادث طبیعی و انسانی بی‌دفاع است و زیر فشار تهدیدهایی قرار دارد که هر سال گسترده‌تر می‌شوند. الیت، منطقه‌ای جنگلی در ارتفاعات غرب مازندران، نه‌تنها به‌دلیل پوشش گیاهی ارزشمند، بلکه به دلیل تنوع جانوری، قدمت اکوسیستمی و نقش مهم آن در جلوگیری از فرسایش خاک و حفظ چرخه آبی، یکی از نقاط حساس طبیعی کشور به شمار می‌رود. اما شعله‌هایی که طی ساعات اولیه حادثه از چند نقطه شروع شد و به‌سرعت به‌سبب وزش باد گسترش یافت، بخشی از این میراث دیرینه را به خاکستر تبدیل کرد.
الیت بانک ژنتیکی گونه‌های گیاهی و جانوری است
ساسان بداغی، کارشناس محیط‌زیست و پژوهشگر عرصه‌های جنگلی، با تاکید بر اینکه الیت نه فقط یک منطقه جنگلی، بلکه یک «بانک ژنتیکی» برای گونه‌های گیاهی و جانوری است، به تجارت‌نیوز می‌گوید: جنگل‌های الیت به دلیل ارتفاع، تنوع گونه‌ای و پوشش درختی خاصی که دارند، یکی از نقاط مهم تنوع زیستی کشور به شمار می‌روند. او می‌افزاید: درختان این منطقه بعضا چند صد سال قدمت دارند و هر آتش‌سوزی در چنین مناطقی، خسارت‌هایی وارد می‌کند که رشد دوباره آنها نیازمند دهه‌ها زمان است. حتی اگر درختان دوباره سبز شوند، تنوع جانوری که زیستگاه خود را از دست می‌دهد، دیگر به‌سادگی بازنمی‌گردد. این پژوهشگر عرصه‌های جنگلی ادامه می‌دهد: بسیاری از جانوران کوچک مانند خزندگان، دوزیستان و پرندگان لانه‌ساز قربانی نخست این آتش‌ها هستند و این موضوع چرخه غذایی منطقه را دچار اختلال جدی می‌کند.
نبود تجهیزات باز هم یک آتش کوچک را به فاجعه تبدیل کرد
این کارشناس محیط زیست در بخش دیگری از سخنان خود اظهار می‌دارد: عوامل آتش‌سوزی معمولا ترکیبی از خطای انسانی، خشک‌سالی طولانی، کاهش رطوبت خاک و بادهای شدید است. اما با وجود روشن نشدن دقیق علت حادثه، الگوی آتش‌سوزی‌های سال‌های اخیر به‌خصوص در جنگل‌های شمال نشان می‌دهد که نقش انسان، چه به دلیل بی‌احتیاطی و چه به‌دلیل فعالیت‌های غیرمجاز، انکارناپذیر است.
مهم‌تر از عامل آتش نحوه مدیریت آن است
بداغی ادامه می‌دهد: در بسیاری از موارد حتی یک ته‌سیگار نیمه‌خاموش یا یک آتش کوچک برای درست کردن غذا کافی است تا منطقه‌ای وسیع را شعله‌ور کند. اما مهم‌تر از عامل آتش، نحوه مدیریت آن است. اگر تجهیزات کافی، نیروی آموزش‌دیده و ساختار واکنش سریع وجود نداشته باشد، یک آتش کوچک به فاجعه تبدیل می‌شود. این پژوهشگر عرصه‌های جنگلی در توضیح پیامدهای بلندمدت آتش می‌گوید: احیای طبیعی جنگل‌های الیت ممکن است چندین دهه طول بکشد. حتی اگر بارندگی خوب باشد، گونه‌های گیاهی ارزشمند به‌سرعت برنمی‌گردند. در این مدت، فرصت رشد برای گونه‌های غیربومی یا مهاجم فراهم می‌شود و این موضوع می‌تواند اکوسیستم را برای همیشه تغییر دهد.
او در پایان تاکید می‌کند: آتش‌سوزی فقط مشکل امروز نیست، بلکه تهدیدی برای نسل‌های آینده است؛ نسلی که ممکن است دیگر شاهد الیتِ پرطراوت و سرسبز نباشد.
نبود تجهیزات کافی اطفا حریق در الیت مشکل اصلی است
مهتاب شاهی، فعال محیط زیست، نیز در این باره به تجارت‌نیوز می‌گوید: مشکل اصلی نه‌فقط در عوامل طبیعی آتش، بلکه در نبود تجهیزات کافی برای مهار آن است. وقتی در کشوری با هزاران کیلومتر مربع جنگل و مراتع، تعداد بالگردهای تخصصی اطفای حریق از انگشتان یک دست کمتر است، نمی‌توان انتظار واکنش سریع و مؤثر داشت. این فعال محیط زیست تاکید می‌کند: فعالان محیط‌زیست بارها و بارها نسبت به کمبود امکانات هشدار داده‌اند، اما توجه جدی از سوی مسئولان شکل نگرفته است.
شاهی در ادامه به مساله دیگری اشاره می‌کند و اظهار می‌دارد: ما هنوز سیستم هشدار سریع و نقشه‌های دقیق ریسک آتش‌سوزی نداریم. در بسیاری از کشورها قبل از وقوع حادثه، براساس شرایط جوی و وضعیت پوشش گیاهی، مناطق پرخطر شناسایی و آماده‌باش اعلام می‌شود.
او می‌افزاید: اما اینجا اغلب وقتی هشدار می‌دهیم که آتش از چند نقطه آغاز شده و کار از کار گذشته است. در واقع اگر مدیریت پیشگیرانه به شکل علمی عمل می‌کرد، می‌شد شدت خسارت را تا حد زیادی کاهش داد.
از بین رفتن لایه‌های آلی خاک جنگل الیت
مهتاب شاهی در بخش دیگری از سخنان خود می‌گوید: خسارتی که این آتش‌سوزی به محیط‌زیست الیت وارد کرده، تنها سوختن درختان و از بین رفتن جانوران نیست. خاک جنگل‌های الیت یکی از مهم‌ترین بخش‌های اکوسیستم آن است. خاک این منطقه به خاطر لایه‌های آلی و رطوبت بالا نقش اساسی در ذخیره آب دارد. وقتی آتش سطح خاک را می‌سوزاند، این لایه حساس از بین می‌رود و فرسایش خاک به‌سرعت آغاز می‌شود. او ادامه می‌دهد: این فرسایش می‌تواند منجر به رانش زمین، کاهش قابلیت نفوذ آب و تغییر ماهیت کل اکوسیستم شود. علاوه بر آن، دود ناشی از آتش‌سوزی نه‌تنها هوا را آلوده می‌کند، بلکه ترکیبات شیمیایی مضر آن بر گیاهان اطراف نیز تأثیر منفی می‌گذارد. حتی سال‌ها پس از خاموش شدن آتش، اثرات آن همچنان در منطقه باقی می‌ماند.
محیط‌زیست در اولویت آخر مسئولان است
در این میان، پرسش مهمی که در افکار عمومی شکل گرفته، میزان اهمیت‌دادن مسئولان به محیط زیست است. بسیاری از فعالان معتقدند که نگاه مدیریتی در کشور همچنان بیشتر معطوف به مسائل اقتصادی و عمرانی است و محیط زیست در اولویت‌های آخر قرار دارد. به‌عنوان مثال، بودجه سازمان‌های مرتبط با جنگل‌داری و حفاظت از محیط‌زیست سال‌هاست کاهش یافته و نیروهای رسمی آن با کمبود شدید امکانات مواجه‌اند. این موضوع باعث شده که هنگام بروز حادثه، واکنش‌ها نه‌تنها کند بلکه ناکارآمد باشد.
مهتاب شاهی در این باره می‌گوید: وقتی مسئولان محیط زیست فقط در زمان بحران ظاهر می‌شوند و بعد از چند روز همه‌چیز فراموش می‌شود، نمی‌شود انتظار داشت وضعیت تغییر کند. ما نیاز به سیاست‌های جدی حفاظتی داریم، نیاز به بودجه، ابزار و آموزش داریم. جنگل‌ها سرمایه ملی‌اند، نه جایی برای آزمون و خطا.
نبود نقشه جامعه مدیریت بحران؛ از بین رفتن زمان طلایی مهار آتش در الیت
این فعال محیط زیست می‌افزاید: این حادثه بار دیگر مسئله نبود نقشه جامع مدیریت بحران را مطرح کرد. در بسیاری از کشورها، برای هر منطقه جنگلی سندی وجود دارد که نحوه واکنش، مسیرهای دسترسی، نقاط امن و محل استقرار تجهیزات را مشخص می‌کند. اما در ایران، اغلب نیروها بدون برنامه مشخص وارد میدان می‌شوند و این موضوع زمان طلایی مهار آتش را از بین می‌برد. او در پایان می‌گوید: در نهایت، آتش‌سوزی الیت به‌عنوان یکی دیگر از زخم‌های عمیق بر پیکره جنگل‌های ایران، این پیام را تکرار می‌کند که حفاظت از محیط‌زیست نیاز به تصمیم‌های جدی، سرمایه‌گذاری و اراده ملی دارد. تا زمانی که نگاه مسئولان به جنگل‌ها نگاهی حاشیه‌ای باشد و تا وقتی که تجهیزات اطفای حریق از استانداردهای جهانی فاصله داشته باشد، حوادثی از این دست باز هم تکرار خواهند شد. جنگل‌های الیت شاید دوباره سبز شوند، اما آنچه از دست رفته، بخشی از میراث طبیعی کشور است که بازگشت آن به شکل اولیه شاید ناممکن باشد.
برآورد خسارات اقتصادی جنگل الیت؛ شاید وقتی دیگر
اما هیچ کدام از مسئولان در مورد میزان خسارت مالی و اقتصادی آتش سوزی در جنگل الیت اظهار نظر نکرده و برآورد خسارت اقتصادی این فاجعه زیست محیطی را به زمان مهار کامل آتش و بررسی‌های کارشناسی موکول کرده اند. خسارتی که قطعا بیش از آن چیزی است که بتوان تصور کرد.