پدیده جمعه سیاه که در ابتدا به عنوان یک سنت فروش متمرکز در غرب شناخته می‌شد، اکنون در ایران از یک مد اینترنتی به یک رویداد تثبیت‌شده در تقویم اقتصادی پاییز تبدیل شده است. با این حال، ورود این فرهنگ غربی، نه تنها ساختار سنتی کسب‌وکار ایرانی را تحت فشار قرار داده، بلکه عادات خرید مردم را به شکلی تغییر داده که فراتر از تخفیف‌های ظاهری، بر ریشه‌های اقتصادی جامعه سایه افکنده است.
رویداد سالانه تخفیف‌ها در ایران، امسال چهره‌ای تلخ‌تر و عمیق‌تر از گذشته به خود گرفته است. تحلیل‌های تازه نشان می‌دهد خریداران ایرانی دیگر برای لذت خرید یا استفاده از تخفیف‌ها به بازار نمی‌روند، بلکه برای فرار از کاهش مداوم ارزش پول، به خرید اقساطی - even برای کالا‌های مصرفی روزمره - روی آورده‌اند.
به گزارش اقتصاد ۲۴، این تغییر پارادایم، فروشندگان را در دو راهی مرگ و زندگی قرار داده تا جایی که برخی کارشناسان، کاهش ۱۰ تا ۱۵ درصدی حاشیه سود خالص را برای حفظ گردش مالی در این دوره پیش‌بینی می‌کنند. چنین روندی، «جمعه سیاه» را از یک استراتژی فروش به ابزاری برای بقای نقدینگی در اقتصادی بی‌ثبات و نااطمینان تبدیل کرده است.
جمعه سیاه ایرانی؛ آینه‌ای از نااطمینانی اقتصادی و تقابل فرهنگی
پدیده «جمعه سیاه» که ابتدا به‌عنوان سنتی در فروشگاه‌های غربی مطرح بود، امروز در ایران از یک مد اینترنتی به رویدادی ثبت‌شده در تقویم اقتصادی پاییز بدل شده است. با این حال، ورود این فرهنگ وارداتی نه‌تنها ساختار سنتی کسب‌وکار‌های ایرانی را تحت فشار قرار داده، بلکه عادات خرید مردم را نیز به‌گونه‌ای تغییر داده که فراتر از تخفیف‌های ظاهری، بر ریشه‌های اقتصادی جامعه سایه افکنده است.
تلاطم بازار و تغییر پارادایم خرید از تخفیف تا اقساط
گزارش‌ها حاکی از آن است که در سال‌های اخیر، به‌ویژه با نزدیک شدن به سال‌های پایانی دهه، هیجان خرید در بازار ایران تحت تأثیر شرایط اقتصادی دچار دگردیسی شده است. اگرچه در گذشته‌ای نزدیک مانند سال ۱۴۰۲، داده‌های آماری نشان می‌داد که بیش از ۶۵ درصد خرید‌های آخر آبان به شکل آنلاین بوده و میانگین سبد خرید تا ۲۵ درصد افزایش می‌یافته، روایت بازار در سال‌های اخیر روایتی از احتیاط و بقا است.
آنچه این روز را در ایران متمایز می‌کند، گذار از خرید مبتنی بر تخفیف به خرید‌های مبتنی بر توان پرداخت است. فروشندگان اذعان دارند که اولین پرسش مشتریان دیگر تخفیف نقدی نیست، بلکه تعداد ماه‌های اقساط است. این امر نشان می‌دهد که فشار هزینه بر خانوار‌ها به حدی رسیده که حتی خرید کالا‌های به‌ظاهر کوچک‌تر مانند لوازم آرایشی یا پوشاک بچگانه نیز ناچار به تقسیط شده است؛ رفتاری که تا چند سال پیش تنها برای کالا‌های گران‌قیمت مرسوم بود. این تقاضای عمومی برای خرید قسطی، خود مؤید نااطمینانی حاکم بر آینده اقتصادی و تلاش مردم برای حفظ جریان نقدینگی است.
دوگانگی فروشندگان؛ بازیگران تحت فشار
در تقابل با این تقاضای جدید، تولیدکنندگان و فروشندگان نیز رویکرد‌های متفاوتی اتخاذ کرده‌اند. در حالی که برخی از فعالان برای جذب نقدینگی ضروری، مجبور به ورود به بازی تخفیف و حراج شده‌اند، گروهی دیگر از تولیدکنندگان ترجیح داده‌اند با تکیه بر «کفِ قیمت» و حفظ حاشیه سود، از این دوره حراج فاصله بگیرند. این دوگانگی نشان‌دهنده فشار مضاعف بر فعالان اقتصادی است که باید بین جذب فوری مشتری و حفظ ساختار قیمتی پایدار، یکی را انتخاب کنند. این در حالی است که طبق تحلیل‌های بین‌المللی، در فروش جهانی جمعه سیاه (۲۰۲۳)، ۳۷/۲ میلیارد دلار فروش ثبت شد که بیشتر آن آنلاین بود.
فریبکاری‌های قیمتی و سیاه بازی اعتماد عمومی
همانند رویه جهانی، در ایران نیز تردید‌های جدی نسبت به واقعی بودن تخفیف‌ها وجود دارد؛ موضوعی که در ادبیات کاربران شبکه‌های اجتماعی به عنوان «سیاه‌بازی قیمت‌ها» شناخته می‌شود. تاکتیک افزایش مصنوعی قیمت‌ها قبل از حراج، همچنان به قوت خود باقی است تا تخفیف‌ها، صرفاً جابه‌جایی قیمت را در یک بازه زمانی کوتاه نشان دهند. تحقیقات خارجی نشان داده است که حتی ۱۴ درصد کالا‌های فروش رفته در این روز قیمت عادی دارند و ۱۷ درصد آن حتی گران‌تر از قیمت روز‌های معمولی فروخته می‌شوند. این اقدامات، مستقیماً اعتماد عمومی به نظام توزیع را هدف قرار می‌دهد.
جمعه سیاه و چالش پهنای باند اینترنت
شیوع این پدیده تأثیرات زیرساختی نیز داشته است. اوج‌گیری خرید آنلاین در این روزها، در مقاطعی مانند جمعه سیاه ۱۴۰۲ که فروشگاه‌هایی، چون دیجی‌کالا تا ۹۷۵ هزار سفارش ثبت کردند، چالش‌های جدی برای پهنای باند اینترنت کشور ایجاد کرده و حتی منجر به اختلال در وبگاه‌ها شده است.
از منظر فرهنگی، ورود این سنت غربی در دوره‌ای اتفاق افتاده که مناسبت بومی خاصی مانند نوروز، فرصت مناسبی برای تخفیف‌های سراسری فراهم نمی‌کند. این امر سبب انتقادات ایدئولوژیک و جامعه‌شناختی شده که این رویداد را عاملی برای رواج مصرف‌گرایی و تضعیف فرهنگ داخلی می‌دانند. همچنین، تشویق به خرید بی‌رویه، به‌ویژه در بخش پوشاک، فعالان محیط زیست را نسبت به افزایش زباله‌های مصرفی و فشار بر منابع، نگران ساخته است.
تحلیل اقتصادی رفتار مصرف‌کننده ایرانی در جمعه سیاه
در همین رابطه، محمد رضایی، کارشناس تجارت الکترونیک، در گفت‌وگو با اقتصاد۲۴ و در پاسخ به این پرسش که چرا با وجود افزایش نرخ تکمیل سبد خرید در کمپین‌های اخیر، بخش قابل‌ توجهی از تراکنش‌ها به سمت گزینه‌های اقساطی با دوره‌های بازپرداخت طولانی سوق پیدا می‌کند، توضیح داد: این روند قطعاً یک تغییر ساختاری است و ریشه آن به انتظارات تورمی بازمی‌گردد. در اقتصادی که با تورم بالا و نااطمینانی شدید مواجه است، نرخ تنزیل زمانی افراد به‌طور محسوسی افزایش می‌یابد؛ به بیان ساده، ارزش پول در آینده برای مردم بسیار کمتر از ارزش پول امروز است. رضایی افزود: وقتی خانواده‌ها ناچارند کالایی ضروری برای مثال کفش زمستانی برای فرزندشان تهیه کنند، اما جریان نقدینگی روزمره‌شان تحت فشار است، ترجیح می‌دهند با وجود افزایش مبلغ نهایی خرید به دلیل بهره ضمنی اقساط، بار نقدی امروز را کاهش دهند. این رفتار، نوعی مدیریت نقدینگی با هدف بقاست، نه یک استراتژی بهینه‌سازی مصرف.
وی در پاسخ به پرسش دیگری مبنی بر اینکه آیا در چنین شرایطی تأثیرپذیری از حباب‌های قیمتی و افزایش مصنوعی قیمت‌ها پیش از حراج اهمیت کمتری پیدا می‌کند، چون مصرف‌کنندگان دیگر به دنبال بهترین قیمت مطلق نیستند، بلکه بهترین ساختار پرداخت را جست‌و‌جو می‌کنند؟ توضیح داد: تئوری‌های کلاسیک فرض می‌کنند مصرف‌کننده منطقی به دنبال بیشینه‌سازی مطلوبیت در چارچوب یک بودجه ثابت است؛ اما در وضعیت فعلی، بودجه ثابت نیست؛ توان پرداخت جاری، معیار اصلی تصمیم‌گیری شده است. این شرایط، زنگ خطری برای بروز اثر ثروت منفی است؛ یعنی خانوار‌هایی که بخش بیشتری از درآمد خود را به خدمات مالی و هزینه‌های اعتباری اختصاص می‌دهند، در بلندمدت فقیرتر می‌شوند، زیرا قدرت خرید واقعی‌شان به‌تدریج کاهش می‌یابد.
این کارشناس تجارت الکترونیک، افزود: جمعه سیاه خواسته یا ناخواسته این روند را تسریع کرده و موجب شده فشار هزینه‌ای ناشی از اقساط بلندمدت، به‌مرور وضعیت مالی خانوار‌ها را فرسایش دهد.
رضایی با تشریح این موضوع که از منظر کسب‌وکار، آیا این مدل پایدار است؟ یعنی آیا فروشندگان می‌توانند با اتکا به اقساط، پایداری حاشیه سود خود را تضمین کنند؟ اظهار کرد: اگر سازوکار تأمین مالی برای فروشنده فراهم باشد، بله، فعلاً یک راهکار موقتی است؛ اما مشکل اینجاست که این مدل، تقاضای واقعی ایجاد نمی‌کند، بلکه صرفاً زمان‌بندی تقاضای سرکوب‌شده را جلو می‌اندازد. این سیستم در نهایت به کاهش کیفیت مواد مصرفی و افزایش ریسک نکول برای کل سیستم ختم خواهد شد. این پدیده، آینه‌ای تمام‌نما از بی‌ثباتی کلان اقتصادی است.
به گزارش اقتصاد ۲۴، جمعه سیاه در بازار ایران، دیگر تنها یک تخفیف نیست؛ بلکه یک شاخص مهم از وضعیت اقتصادی است که در آن، مردم به خرید اقساطی روی آورده‌اند، فروشندگان با حاشیه سود فشرده دست و پنجه نرم می‌کنند و اعتماد عمومی در معرض آزمون است. این تقلید از یک سنت خارجی، در بستر چالش‌های اقتصادی داخلی، کارکرد اصلی خود را از «جشن خرید» به «ابزاری برای مدیریت فشار نقدینگی» برای مصرف‌کننده و فروشنده تبدیل کرده است.