موضوع تخفیف‌های نفتی ایران به چینی‌ها موضوع جدیدی نیست، و در روزهای اخیر نیز بار دیگر با گزارش تازه بلومبرگ بار دیگر این موضوع چند بار تکرار شده به صدر اخبار حوزه انرژی در ایران و البته روابط خارجی کشور کشیده شد. مساله‌ای که حالا مدت‌هاست بخشی از رقابت پنهان در لایه‌های زیرین تجارت در حوزه انرژی بین ایران و روسیه است. در واقع این گزارش نشان می‌دهد که تخفیف‌های ایران توانسته است تا حدودی توجه پالایشگاه‌های بخش خصوصی در چین را به خود جلب کند، تخفیف‌هایی که حتی می‌توان آن را بی سابقه دانست و بعد از تحریم‌های سنگین جامعه جهانی علیه روسیه و تخفیف‌های در حوزه این کشور شاید کمتر کسی تصور می‌کرد که کشوری ناچار به دادن تخفیف‌های بیشتر برای یافتن خریدار در حوزه انرژی شود که به نظر می‌رسد ایران ناچار به دادن این تخفیف‌ها شده است.
تاخت و تاز خریداران نفت تخفیف دار ایران
بر اساس گزارش ارائه شده توسط بلومبرگ، پالایشگاه‌های خصوصی چین حالا بیش از آنکه مشتری نفت روسیه باشند، به خریداران نفت تخفیف دار ایران تبدیل شده اند و البته بلومبرگ عامل آن را ارزان بودن نفت ایران نسبت به روسیه می‌داند. این رسانه در همین باره می‌نویسد: رقابت برای خرید نفت روسیه از سوی پالایشگاه‌های بزرگ دولتی چین و خریداران هندی باعث شده که بشکه‌های نفت مسکو نسبتا گران‌تر از نفت ایران شود. یک شرکت اطلاعاتی و ردیابی نفتکش‌ها، به بلومبرگ گفته که تخمین زده می‌شود پالایشگاه‌های خصوصی چین که به اصطلاح به آن‌ها تی‌پات گفته می‌شود در ماه مارس ۸۰۰ هزار بشکه در روز نفت خام و میعانات گازی از ایران وارد کرده‌اند که ۲۰درصد نسبت به فوریه افزایش داشته است.
درآمد ۱۴.۷ میلیارد دلاری ایران از فروش نفت به چین
کما اینکه بر مبنای همین گزارش در ۳ ماهه اول سال ۲۰۲۲، ایران روزانه به طور میانگین ۸۲۹ هزار و ۲۶۰ بشکه نفت به چین صادر کرده است که با این حساب می‌توان برآورد کرد صادرات نفت ایران در سال ۲۰۲۲ تا پایان ماه مارس ۷۴ میلیون و ۶۳۳ هزار بشکه بوده است. همچنین صادرات ایران به چین در سال ۲۰۲۱ میلادی بیش از ۲۶۳ میلیون بشکه بوده است؛ بنابراین حدود ۲۱ درصد از صادرات نفت ایران به چین از ابتدای سال ۲۰۲۱ تاکنون در ۳ ماهه ابتدایی سال ۲۰۲۲ انجام شده است. افزایش صادرات نفت ایران به چین در این مدت در حالی اتفاق افتاده که حالا مشخص شده رشد صادرات نفت ایران به چین ناشی از ارزان‌فروشی ایران بوده و تخفیف‌های بزرگ دلیل اقبال چین برای خرید نفت ایران در شرایط تحریم است. نگاهی به آمار‌های اوپک نشان می‌دهد که قیمت میانگین نفت ایران در سال ۲۰۲۱ میلادی حدود ۶۰ دلار در هر بشکه بوده و این رقم در ۳ ماهه اول سال ۲۰۲۲ حدود ۹۷.۵ دلار در برآورد می‌شود.
رکورد فروش با تخفیف نفت زده شد
این در حالی است که از سوی دیگر داده‌های شرکت اطلاعات کالا، کپلر، نشان می‌دهد ایران در ماه فوریه رکورد روزانه صادرات نفت به چین از سال ۲۰۱۷ را زده و ۱.۲ میلیون بشکه نفت تحویل پالایشگاه‌های چینی داده و بر اساس همین گزارش تی‌پات‌ها با ظرفیت پالایش روزانه ۳.۷ میلیون بشکه، عمدتا مایل به خرید نفت ارزان کشور‌های تحریمی مانند ایران و ونزوئلا هستند و این دو کشور برای حفظ بازار خود رقیبی چون روسیه را پیش روی خود دارند و در شرایطی که روسیه چندین برابر ایران نفت تولید می‎کند، در مجموع سهم بیشتری هم از بازار نفت چین به عنوان بزرگ‌ترین خریدار نفت جهان دارد. در همین حال باید توجه کرد که بر اساس داده‌های گمرک چین در ماه گذشته، روسیه بزرگ‌ترین تامین‌کننده نفت‌ خام به چین در ماه‌های ژانویه و فوریه بود و از عربستان سعودی که سال گذشته اولین تامین‌کننده نفت به چین بود، پیشی گرفته است.
اما در همین حال مساله‌ای که در فروش نفت ایران باید مورد توجه قرار بگیرد این است که جنگ روسیه و اوکراین و تحریم‌های اقتصادی علیه حوزه انرژی و نفت و گاز روسیه هر چند از عوامل اصلی در دادن تخفیف‌های گسترده برای ایران است، اما این تنها عامل و یا حتی عامل اصلی در این وضعیت نیست بلکه عامل اصلی را همچنان باید فشار و شدت گرفتن تحریم‌های علیه ایران و به خصوص پس از دوران ریاست جمهوری دونالد ترامپ در آمریکا دانست.
اولین تخفیف بزرگ به چینی‌ها در سال ۱۴۰۰
در واقع مساله فروش نفت ایران با تخفیف گسترده به طرف‌های چینی حداقل در سه سال اخیر بار‌ها در رسانه‌ها تکرار و درباره آن اطلاع رسانی شده است.
۲۲ دی ماه سال ۱۴۰۰، یعنی دو ماه پیش از آغاز جنگ روسیه در اوکراین و تجاوز نظامی این کشور به خاک اوکراین، داده‌های ارائه‌ شده توسط شرکت کپلر نشان می‌داد که واردات نفت خام چین از ایران و ونزوئلا در سال۲۰۲۱ با رشدی ۵۳ درصدی به ۳۲۴ میلیون بشکه در سال رسیده، اما این تنها بخش از گزارشی نبود که کپلر در آن زمان منتشر کرد. در آن زمان نیز بلومبرگ در گزارشی که این بار منبع آن شرکت کپلر بود خبر داد که چین خرید نفت از ایران و ونزوئلا را در سال۲۰۲۱ به شکل چشمگیری افزایش داده است. چین در سال۲۰۲۱ واردات نفت‌خام از ایران و ونزوئلا را بیش از ۱۱۱ میلیون بشکه افزایش داده و میزان واردات از این دو کشور به بالاترین سطح خود در سال اخیر رسیده است.
خریداران چینی برندگان تحریم ایران و ونزوئلا
مطابق داده‌های کپلر، چین در سال ۲۰۲۰ بیش از ۲۱۲‌ میلیون بشکه، در سال ۲۰۱۹ حدود ۲۴۰ میلیون بشکه و در سال ۲۰۱۸ نیز ۹/ ۳۵۱ میلیون بشکه نفت‌خام از ایران و ونزوئلا وارد کرده بود و باز همین گزارش تاکید کرده بود که خریداران چینی و به‌ویژه پالایشگران خصوصی از سیاست تحریمی سفت و سخت واشنگتن علیه نفت ایران و ونزوئلا سود برده اند و در شرایطی که دیگر رقبای آسیایی مجبور شده اند که خرید از این کشور‌ها را متوقف کنند، آن‌ها همچنان به خرید‌های خود ادامه می‌دهند.این گزارش تاکید داشت که چینی‌ها می‌دانند که در صورت محکوم‌شدن به نقض تحریم ها، خطر قطع دسترسی آن‌ها به سیستم مالی ایالات‌متحده وجود دارد و یا حتی ممکن است دارایی‌های آن‌ها در آمریکا مسدود شود، اما این امر هم آن‌ها را از این تجارت پرسود منصرف نکرده است و دلیل آن نیز واضح است؛ تخفیف‌هایی که ایران و ونزوئلا برای آن‌ها قائل می‌شدند به اندازه‌ای وسوسه انگیز بود که سایر خطرات را نادیده بگیرند.
این البته در حالی بود که بر مبنای همین گزارش کپلر، نفت‌ خام ایران و ونزوئلا با تغییر هویت تجاری به چین فرستاده می‌شوند و اغلب تحت‌ عنوان نفت مالزی و عمان عرضه می‌شوند. داده‌های رسمی نشان می‌دهد که چین از ماه دسامبر ۲۰۲۰ تاکنون از ایران هیچ نفت‌ خامی خریداری نکرده، درحالی‌که واردات چین از عمان و مالزی افزایش یافته است.
فروش نفت با تخفیف حتی پیش از آغاز جنگ اوکراین
نکته دیگر این است که حشمت الله فلاحت پیشه، تحلیل گر سیاسی و رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی در دوره دهم، روز اول فروردین سال ۱۴۰۱ و در حالی که کمتر از یک ماه از آغاز جنگ روسیه در اوکراین گذشته بود، در گفت و گویی با خبرآنلاین، نسبت به مساله تحریم‌های ایران و تخفیف‌های نفت برای کشور هشدار داده بود.توجه کنید که در کمتر از یک ماه از آغاز تجاوز نظامی روسیه به اوکراین، لزوما هنوز قرارداد‌های تازه ایران نوشته نشده بود و هنوز وضعیت تحریم‌های روسیه روشن نبود که ایران بخواهد به این بهانه تخفیف‌های سنگین برای فروش نفت خود ارائه بدهد.فلاحت‌پیشه در این گفتگو تاکید می‌کند که روزانه هزار میلیارد بابت «تخفیف تحریمی» صادرات نفت به چین ضرر کرده ایم.
تخفیف کلان برای شرکت‌های چینی پیش از حمله روسی
توجه کنید که آغاز حمله نظامی روسیه به اوکراین در ۵ اسفند سال ۱۴۰۰ است و اولین تحریم‌ها (جدا از تحریم‌های سال ۲۰۱۴) در اردیبهشت سال ۱۴۰۱ توسط اتحادیه اروپا علیه روسیه رسمی و تایید می‌شود و موج بعدی تحریم‌ها نیز مربوط به پاییز سال ۱۴۰۱ است و در همین حال رصد خبرها، اما نشان می‌دهد ایران برای فروش نفت خود حداقل سال ۱۴۰۰ را با تخفیف‌های سنگین به شرکت‌های خصوصی چینی سپری کرده است. کما این که فارغ از گزارش تازه بلومبرگ، حشمت الله فلاحت پیشه در ۳۰ بهمن سال ۱۴۰۱ بار دیگر تاکید کرده بود که ایران تخفیف‌های گسترده‌ای برای فروش نفت خود به چینی‌ها ارائه می‌دهد. در حقیقت فلاحت پیشه کمتر از سه ماه قبل خبر داده بود که: «در حال حاضر ایران تخفیف‌های کلانی در فروش نفت به چین می‌دهد از هر بشکه چهار تا ۳۰ دلار. هیچ وقت در دولت رقمی داده نشده که با چقدر تخفیف نفت ایران به فروش می‌رسد.»
امید چینی‌ها به ادامه تحریم‌های ایران
واکنش فلاحت پیشه در آن زمان به سفر رئیسی به چین و امضای تفاهم نامه همکاری بین دو کشور بود. او در آن زمان دو مساله اصلی و جدی را مطرح کرد، اول اینکه «۲۰ تفاهمنامه‌ای که دولت امضاء آن را اعلام کرده، از حالت محرمانگی خارج شود و روالش هم همین است، چون تفاهمنامه‌ها باید طبق قانون به تایید مجلس هم برسند. دلیلش این است که سند بلندمدت همکاری راهبردی ایران و چین، سندی بود که هیچ وقت متنش اعلام نشد و سوالاتی را ایجاد کرد، اما آن سند محرمانه ماند» و در بخش دوم نیز وی این مساله را مطرح می‌کند که: «در فضای مجازی، عنوان می‌شود که تخفیف‌های کلانی در فروش نفت به چین ارائه می‌شود؛ از هر بشکه چهار تا ۳۰ دلار در هر بشکه تخفیف داده می‌شود. دولت روی این ارقام، اطلاعیه‌ای نداده است؛ ولی اگر این تخفیف به‌عنوان یک تفاهمنامه بلندمدت به اقتصاد ایران تحمیل شود، آن موقع حتی حفظ شرایط تحریمی علیه ایران به یک سیاست راهبردی در چین تبدیل می‌شود، یعنی چینی‌ها میل دارند که ایران همیشه تحت تحریم باشد تا تخفیف بگیرند.»
همدستی روسیه و تحریم‌ها علیه نفت ایران
بنا بر همین اطلاعات می‌توان اینگونه ارزیابی کرد که حداقل بیش از دو سال و احتمالا از سال ۱۴۰۰ و ابتدای دولت سیزدهم، شرکت‌های خصوصی چینی، نفت ایران را با تخفیف‌های ویژه خرید می‌کنند. کما اینکه بنا بر همین گزارش‌ها پس از شدت گرفتن تحریم‌ها و جنگ روسیه و اوکراین و افزایش تحریم‌ها علیه روسیه، ایران مجبور است قیمت نفت ارزان خود را باز هم کاهش دهد چرا که متحد اصلی اش یعنی روسیه، در بازار چین جایگاه مسلطی پیدا کرده است. کما اینکه اکنون نیز چین به مقصد مهم نفت روسیه تبدیل شده و مسکو پس از تجاوز نظامی به خاک اوکراین درصدد است جریان فروش نفت خود را حفظ کند. به این ترتیب، رقابت روسیه با ایران در یکی از اندک بازار‌های باقیمانده برای تهران، بالا گرفته است.
در سال ۲۰۲۲ نیز معامله گران بازار نفت خبر داده بودند که ایران تا ۱۰ دلار در هر بشکه قیمت نفت خود را با تخفیف می‌فروشد و به نظر می‌رسد این رقم برای سال ۲۰۲۳ به نظر می‌رسد تا ۱۲ دلار در هر بشکه و به قولی تا ۳۰ درصد افزایش یافته است.این تخفیف‌ها حالا نشان از موضع ضعف ایران برای فروش نفت خود دارد. به نظر می‌رسد بی توجهی دولت به مساله مذاکره و احیای برجام، در کنار گسترش و شدت گرفتن تحریم‌ها و رقابت روسیه در بازار‌های نفتی ایران، در نهایت منجر به شرایطی شده که ایران ناچار است فارغ از موضع عزت مدارانه که همواره دولت سیزدهم درباره آن گفتار درمانی می‌کرده است، دست به فروش نفت خود با تخفیف‌هایی بیش از تخفیف داده شده توسط روسیه بزند تا شاید در این بازار پرهیاهو و آشفته و رقبای بزرگ نفتی و گازی بتواند حداقل به بازار آزاد چین امید داشته باشد.