اواخر سال گذشته بود که سازمان نظام پرستاری، از آمار ۱۲۵۰ هزار نفری برای گوداستندینگ (گواهی عدم سوءپیشینه برای مهاجرت) در میان پرستاران خبر داد. هرچند ممکن است همه این افراد اقدام به مهاجرت نکنند با این حال احتمال غالب شدن چنین تفکری بر جامعه پرستاری ایران نگران‌کننده است‌. به ویژه اگر این آمار را در کنار کمبود نزدیک به ۷۰ هزار نیروی پرستاری که اخیرا معاون پرستاری وزارت بهداشت به آن اشاره کرده بگذاریم، بیشتر می‌توان به عمق فاجعه پی برد.
هرچند که طی ماه‌های اخیر درباره مهاجرت پزشکان بارها هشدار داده شده، اما آنچه که به اندازه مهاجرت پزشکان مهم است و شاید کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد، مهاجرت گروه‌های پیراپزشکی خصوصا پرستاری است.
مهاجرت نیروی انسانی در بخش سلامت که به آن فرار مغزهای پزشکی گفته می‌شود، بحران جهانی نیروی کار در بخش بهداشت و درمان شناخته می‌شود.بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهانی ،۳.۲ میلیون نفر از پرستاران شاغل در ۸۶ کشور دنیا، مهاجر هستند. سهم نیروی انسانی متخصص خارجی در نظام سلامت انگلیس ،۱۲ درصد، در آمریکا ۱۷ درصد و در مجموع کشورهای عضو اتحادیه اروپا ۱۱ درصد گزارش شده است.
در ایران آمار مهاجرت پرستاران دقیق و شفاف نیست، اما محمد شریفی مقدم، دبیرکل خانه پرستار،‌ براساس آنچه که آمار درخواست گواهی goodstanding ( گواهی گود استندینگ، سندی برای اثبات عدم سوءپیشینه یک پرستار، پزشک یا کارکنان پیراپزشکی دیگر برای کشور مقصد است) می‌داند، می‌گوید:« فقط براساس این آمار دست‌کم سالانه ۲۵۰۰ تا ۳۰۰۰ پرستار از کشور مهاجرت می‌کنند، درواقع ماهانه حدود ۲۰۰ پرستار کشور را ترک می‌کنند،‌ البته این آمار هم دقیق نیست، چون برخی شخصی و یا راه‌های دیگری برای مهاجرت اقدام می‌کنند.»
هجرت ناگزیر پرستاران
به گزارش فراز اما می‌توان گفت مساله مهاجرت پرستاران، درواقع نوک کوه یخ مهاجرت در میان ایرانیان است. فارغ از عواملی که در جامعه پزشکی می‌توان آن‌ها را برشمرد، بیراه نیست اگر این مهاجرت‌ها را نیز تحت تاثیر همان عواملی بدانیم که بحران هجرت نخبگان و حتی بدنه کارشناسی ایران را موجب شده است؛ همان اِلِمان‌‌هایی که چاره‌جویی در نظام سلامت را به بن‌بست می‌رساند و حتی به نامه‌نگاری رئیس کمیسیون بهداشت و درمان به رهبری نیز می‌انجامد!
طبق آخرین نظرسنجی‌ که رصدخانه مهاجرت ایران منتشر کرده، بیش از ۵۳ درصد کادر درمان تمایل دارند از ایران مهاجرت کنند و فقط ۳ درصد آنان پس از مهاجرت مایل‌اند به کشور بازگردند. از پاسخ‌دهندگان پرسشنامه‌ها درباره تاثیر عوامل درونی (مسائل شخصی) و عوامل بیرونی (وضعیت کلی کشور) بر تمایل آنان به مهاجرت نیز سوال شد، پاسخ‌های گروه‌های هدف آشکار می‌کند که از نظر بیش از ۷۰ درصد پزشکان و پرستاران، «عوامل بیرونی» بر مهاجرت آنان تاثیر «بسیار زیاد» دارد. همچنین ۷۳ درصد پزشکان و پرستاران تاثیر تورم بر تمایلشان به مهاجرت را «بسیار زیاد» دانستند و ۶۳ درصد آنان تاثیر تحریم‌ها بر تمایلشان به مهاجرت را «خیلی زیاد» ارزیابی کردند. در این میان، فقط ۱۰ درصد پزشکان و پرستاران گفتند که تصویر «بسیار مثبت» از تابعیت ایرانی خود دارند. همچنین ۵۸ درصد آنان تصویر «بسیار بدی» از آینده کشور در ذهن داشتند.
پرستاران به کجا می‌روند؟
از سوی دیگر به گزارش خبرآنلاین و به منظور بررسی میزان مهاجرت و عوامل موثر بر فعالیت نیروی انسانی حوزه سلامت، یک مطالعه پیمایشی در تابستان ۱۴۰۱ از سوی رصدخانه مهاجرت انجام شد. در این مطالعه ،با استفاده از شبکه‌های اجتماعی، لینک پرسشنامه در بین گروه‌های دانشجویی، اعضای هیات علمی ،کارکنان و شاغلین حوزه بهداشت و درمان کشور توزیع شد. براین‌اساس بیش از ۵۰ درصد از شرکت‌کنندگان درباره عوامل مهاجرت در حوزه سلامت،‌ معتقد بودند بی‌ثباتی اقتصادی و اجتماعی در ایران، وجود فساد نهادینه شده در کشور و شیوه حکمرانی مهم‌ترین عوامل تاثیرگذار بر مهاجرت است. حدود ۵۰ درصد از شرکت‌کنندگان دانشجو و شاغل در بخش‌های سلامت این تحقیق هم معتقدند که خارج از ایران کیفیت زندگی بهتری در انتظار آنهاست و فقط دو درصد برای پیوستن به خانواده و آشنایان قصد خروج از کشور را دارند. به گفته دبیرکل خانه پرستار کشورهای مقصد مهاجرت برای پرستاران آلمان، آمریکا، استرالیا و کانادا هستند.
براساس اعلام رصدخانه مهاجرت تا سال ۲۰۱۸، چهار هزار پرستار ایرانی و ۸ هزار پزشک و جراح ایرانی در کشور آمریکا مشغول به کار بوده‌اند که قطعا این آمار در حال حاضر افزایش یافته است.
همچنین طبق سرشماری سال ۲۰۱۸ آمریکا ،۲۹ هزار ایرانی در بخش بهداشت و درمان آمریکا فعال بوده اند که ۲۴ هزار نفر آنها در مشاغل تخصصی و پنج هزار نفر آنها در مشاغل مراقبتی مشغول به فعالیت بوده‌اند. در میان آنها، هشت هزار نفر پزشک و جراح بوده‌اند که ۲۶ درصد فعالان ایرانی در بخش سلامت آمریکا را تشکیل می‌دهند .ایرانیان از نظر فعالان در بخش سلامت آمریکا در جایگاه بیست و یکم در میان مهاجران این بخش قرار دارند.همچنین از نظر نسبت پزشکان در فعالان بخش سلامت با ۲۶ درصد در جایگاه پنجم پس از کشورهای پاکستان، هند، مصر و تایوان قرار دارند.
امنیت شغلی که نیست
مهم ترین دغدغه‌ جامعه پرستاری امنیت شغلی است که به منافع مسئولان و سیاستگذاران حوزه بهداشت و درمان کشور بستگی دارد؛ چرا که برخلاف سیاست معمول در کشورهای پیشرفته، بسیاری از آنان جزو سهامداران و اعضای هیات امنای بیمارستان‌های خصوصی و اعضای هیأت علمی بیمارستان‌های دولتی هستند. طبق گزارش فراز، قراردادهای کاری پرستاران شرکتی، نمونه‌ای از استثمار پرستاران زیرمجموعه دولت در نظام درمانی کشور است. کارفرما با اتکا به ماده ۱۱ قانون کار اقدام به استخدام‌های ۸۹ روزه‌ پرستاران می‌کند که مشمول حقوق و سایر مزایا نباشند و بتواند قرارداد را فسخ کند.۳۰ درصد از پرستاران که لشکری ۳۰ هزار نفره را تشکیل می‌دهند استخدام رسمی نیستند و تحت عنوان قرارداد‌های شرکتی (قرارداد موقت با هلدینگ آوای سلامت وابسته به وزارت بهداشت) به صورت ۸۹ روزه، ۶ ماهه و یا ۱ ساله مشغول به کار هستند.
رنج دستمزد، یک مقایسه
بگذارید یک قصه تلخ را دوباره مرور کنیم‌. از ابتدای شیوع کرونا تا این لحظه بیش از ۲۰۰ پرستار قربانی این ویروس شدند. با این حال، پس از بهبود نسبی اوضاع و فروکش کردن توفان این ویروس در کشور، برخی از بیمارستان‌ها نسبت به اخراج پرستاران قراردادی و طرحی اقدام کرده‌اند. طبق گزارش مشرق، تاکنون نزدیک به ۲۰ هزار پرستار خانه‌نشین شده‌اند و احتمالا این تعداد به ۵۰ هزار نفر نیز خواهد رسید.
این می‌تواند مقدمه‌ای بر افزایش میل به مهاجرت در پرستاران باشد که به همراه دستمزد کم، چالش‌های قراردادهای شرکتی، فشار کاری بالا و ...، این پازل را تکمیل می‌کند‌. در همین راستا، اخیرا حسین قناعتی، رئیس دانشگاه علوم پزشکی تهران از مهاجرت پرستاران به کشورهای حاشیه خلیج‌فارس گفت. دلیل هم مشخص است؛ حقوق بیش از ۲ هزار دلاری، ساعت و فشار کاری کمتر و امنیت شغلی بیشتر!
وزارت بهداشت با بودجه ۲۷۳ هزار میلیارد تومانی که به علاوه بودجه ۵۷ هزار میلیارد تومانی بیمه سلامت، مجموعا با ۳۱۳ هزار میلیارد تومان بودجه، مقام اول را در بودجه ۱۴۰۲ کسب کرده است. با این حال سهم پرستاران از این بودجه برای اجرای قانون تعرفه‌گذاری خدمات، کمتر از ۵ هزار میلیارد تومان است‌. در واقع این سهم، از بودجه کلان وزارت بهداشت، چیزی نزدیک به صفر است.
از طرفی با بررسی میزان حقوق پرستاران و مقایسه آن با برخی کشورها که مقصدهای مهاجرتی پرستاران هستند، به داده‌های جالب توجهی خواهیم رسید. میزان دستمزد پرستاران به پارامترهایی چون سابقه کاری، تحصیلات، محل فعالیت و تخصص بستگی دارد و رقم آن در بیمارستان‌های خصوصی و دولتی، به صورت میانگین و حدودی، بین ۱۰ تا ۱۵ میلیون تومان است. یعنی حدود ۳۰۰ دلار در ماه و کمتر از ۴ هزار دلار در سال.
این رقم در کانادا حدود ۶۵ هزار دلار، در آمریکا ۶۲ هزار دلار، در استرالیا ۶۰ هزار دلار و در انگلیس ۲۸ هزار دلار است‌. این در حالی است که برای مثال در کانادا، هزینه ماهانه اجاره مسکن یک خوابه در مرکز شهر حدود ۱۳۰۰ دلار، هزینه ماهانه مواد غذایی حدود ۲۰۰ دلار، هزینه آب و برق و گاز و اینترنت حدود ۳۰۰ دلار است و با تمام هزینه‌های حمل و نقل، خوراک، تفریح و ورزش، پوشاک، هر پرستار حدود ۲ هزار دلار در ماه هزینه دارد؛ ۲ هزار دلار از ۶۵ هزار دلار.
اما در تهران هزینه رهن یک واحد در مرکز شهر دست کم ۱۰۰ میلیون تومان، خورد و خوراک ماهیانه حدود ۵ میلیون تومان، هزینه ماهانه اینترنت از ۵۰۰ هزار تومان تا ۷۰۰ هزار تومان به طور میانگین(بسته اینترنت و فیلترشکن)، آب، برق، گاز، تلفن دست کم ۷۰۰ هزار تومان، پوشاک و بهداشت دست کم ۲ میلیون تومان، و به طور کلی هزینه زندگی یک پرستار در ماه دست کم ۱۳ میلیون تومان است؛ ۱۳ میلیون از ۱۵ میلیون!
همانطور که در سطرهای بالا اشاره کردیم درآمد پرستاران در امارات بیش از ۲ هزار دلار است‌. هزینه زندگی در امارات حدود ۱۲۰۰ دلار است؛ ۱۲۰۰دلار از بیش از ۲ هزار دلار. وضعیتی که نشان می‌دهد توجیه اقتصادی حقوق، می‌تواند یکی از دلایل کلیدی در مهاجرت پرستاران باشد‌. وضعیتی که به نظر می‌رسد در کاهش داوطلبان رشته پرستاری در کنکور نیز بی‌تاثیر نباشد. چراکه به نظر می‌رسد سختی‌های این شغل با هزینه‌های زندگی سازگار نباشد.‌