یک فعال محیط‌زیستی در گفت‌وگو با خبرآنلاین می‌گوید: «نتیجه‌ تامین آب شرب و کشاورزی برای شهرهایی غیر از زابل باعث شد حق‌آبه‌ای که افغانستان به ما اختصاص می‌داد؛ همان مقدار هم به هامون نرسد بهتر است پای میز مذاکره بنشینیم و یک معامله‎‌ی برد برد داشته باشیم تا بتوانیم حق‌آبه‌ی هیرمند را پس بگیریم.»
در چهار اردیبهشت ۱۴۰۲ چهارمین حلقه‌‍‌ انسانی مردم سیستان در مجاور کوه خواجه شکل گرفت. این حلقه صفی از مردم بودند که با نگرانی برای تالاب بین المللی هامون از مسئولان مربوطه می‌خواستند مسائل حق‌آبه رودخانه هیرمند را پیگیری کنند. نوع مواجهه کمیسیریای آب نسبت به معاهده‌ای که در سال ۱۳۵۵ نوشته شده است و عدم توجه افغانستان به پایبندی به این موضوع باعث شد که مردم خواستار رسیدگی دو وزارت نیرو و وزارت امور خارجه برای احیای این معاهده شوند.
معاهده ۱۳۵۵ ایران و افغانستان، یک معاهده‌ی بین‌المللی و قانونی میان حکومت شاهنشاهی ایران و دولت وقت افغانستان نوشته شده که ضمانت اجرایی هم دارد. براساس این توافق، افغانستان باید در سال نرمال آبی ۸۲۰ میلیون مترمکعب از حق‌آبه هیرمند را به ایران بدهد؛ که در سال‌های اخیر این اتفاق نیفتاده است. مسئولان افغانستانی معتقدند که چندسال اخیر سال نرمال آبی نبوده و کم‌آبی بوده است اما تصاویر هوایی از سد هیرمند نشان از پرآبی آن دارد. تغییرات مخرب زیست بوم منطقه تالاب هامون تا جایی پیش رفته است که نام این تالاب در «لیست تالاب‌های در معرض خطر» (مونترو) ذکر شده است. این مسئله محیط زیستی اثرات منفی زیست محیطی و تخریب را به همراه داشته است. خشک شدن تالاب هامون علاوه بر مشکلات زیست محیطی و اقتصادی بر سلامت و تامین معاش مردم هم تاثیر می‌گذارد.
ابراهیم رئیسی، رئیس جمهوری نیز در سفر اخیر خود به سیستان و بلوچستان گفت: «به حاکمان افغانستان اخطار می‌کنم، حق‌آبه مردم سیستان و بلوچستان را به فوریت لحاظ کنند.»
محمد درویش، رئیس کمیته محیط زیست در کرسی سلامت اجتماعی یونسکو، در گفت‌وگو با خبرآنلاین از مشکلات زیستی تالاب هامون می‌گوید: «تالاب هامون محل زندگی پرندگان است و تنوع زیستی و پوشش گیاهی انبوه خاص خودش را دارد و می‌تواند مانع ورود گرد و غبار و ریزگردها شود. با مشکلات زیستی موجود، توان زیست‌پذیری هم کاهش پیدا می‌کند و این مسئله تنها برای زیست انسان‌ها نیست. بلکه زیست جانوران و گیاهان هم به خطر می‌افتد، منطقه به سمت فروپاشی می‌رود و مهاجرت‌های اقلیمی صورت می‌گیرد.»
متن کامل گفت‌وگو در ادامه آمده است:
به نظر شما علت اصلی خشکی تالاب هامون چیست؟
ما چهار چاه ‌نیمه زدیم و گنجایش این چاه‌نیمه‌ها ۱۵۰۰ میلیون متر مکعب است که آب را داخل خودش ذخیره می‌کند. اما نیاز به حفر این چاه‌نیمه‌ها نبوده است زیرا آب زیادی را تبخیر می‌کند.
این چاه‌نیمه‌ها ارتباطی با انتقال آب برای مردم سایر استان‌ها دارد؟
علاوه بر تامین آب شرب مورد نیاز مردم زاهدان، می‌خواستیم که آب مورد استفاده برخی شهرستان‌های استان کرمان هم از این مکان تامین کنیم. اصولا شهر زابل در بیشترین حالت ممکن با ۴۰۰ میلیون متر مکعب آب، می‌توانست نیازهای آب شرب خود استان را تامین کند.
آیا گسترش زمین‌های کشاورزی هم تاثیری بر افزایش خشکی تالاب هامون دارد؟
یک طرح گران‌قیمت گسترش زمین‌های کشاورزی را اجرا وکانال‌های زهکشی کشیدیم. بعد با کانال‌های زهکشی که به بهانه‌ توسعه‌ کشاورزی احداث کردیم، رطوبت سطح خاک را در تالاب هامون گرفتیم و به خشک‌ترشدن تالاب هامون کمک کردیم.
به‌ علاوه یک دایک مرزی هم به دلیل مسائل امنیتی زده‌اند که خود آن دایک مرزی هم باعث انحراف زیاد رودخانه می‌شد و نمی‌گذاشت که آب وارد هامون شود.
این اتفاقات قبل از احداث سد کمال‌خان افتاده است؟
بله، این‌ها قبل از احداث سد کمال‌خان بود. وقتی که سد کمال‌خان هم افتتاح کردند عملا مسیر روخانه‌ی هیرمند را تغییر دادند و به سمت گودزره فرستاده می‌شود. اکنون حتی در مواقع سیلابی هم آبی به هامون نمی‌ریزد. مسیر رودخانه را تغییر دادند این یک تخلف بزرگ است و ایران هم جلوی این کارشکنی را نگرفته است.
احداث و افتتاح سد کمال‌خان در چه دوره‌ای بوده است؟
قبل از دوره‌ی طالبان در دوره‌ی حکومت دست‌نشانده‌ی آمریکا در زمان اشرف غنی این سد افتتاح شد. این تغییر مسیر رودخانه از طریق جوامع بین‌المللی قابل پیگیری است و غیرقانونی به حساب می‌آید. اما طالبان خودش را به هیچ نوع تعهدی بین‌المللی پایبند نمی‌داند.
مراحل ساخت و منابع سد کمال‌خان توسط چه کشوری انجام شد؟
سیمان ساخت سد را کشور ایران فراهم کرده و قربانی ساخت این سد هم ایرانی‌ها شدند.
ایران چطور می‌‍‌تواند حق‌آبه هیرمند را پس بگیرد؟
ما سال‌هاست که با کشور افغانستان تعامل داریم. افغانستان به شدت مشکل کمبود انرژی دارد و می‌توانیم به این مسئله توجه کنیم. از چالش بادهای ۱۲۰ روزه با استقرار توربین‌های بادی می‌توان برق تولید کرد و به افغانستان فروخت و به جبران آب از آن کشور بخریم. به این ترتیب برای همیشه این مشکل را به صورت مسالمت آمیز حل کرده‌ایم.
برای مهار طالبان باید چه کنیم‌؟
ما برای مهار طالبان باید از انگیزه‌های اقتصادی به این عنوان که ایران بزرگ‌ترین شریک اقتصادی آن‌هاست و از این اهرم فشار که اگر منافع ما را تامین نکنید ما هم منافع شما را تامین نمی‌کنیم، استفاده کنیم.
همتای افغانستانی اعلام کرده که به دلیل کم آبی، حق‌آبه‌ ایران را نداده است، این موضوع کم‌آبی طبق آمار صحت دارد؟
بعد از احداث سد کمال‌خان دیگر حتی در مواقع سیلابی و سال ۱۴۰۲ که برف خوبی هم داشته آب به سمت ایران روانه نمی‌شود اما تصاویرهوایی از سد هیرمند نشان از پرآبی می‌دهد.
عکسی از کودکان سیستان در حساب توییترتان منتشر کردید، که در کنار تالاب هامون ایستاده‌اند و نوشته شده که تالاب هامون را پرآب ندیده‌اند، چند سال است که تالاب هامون آب ندارد ؟
از آخرین باری که تالاب هامون آب داشته، تقریبا یک دهه گذشته است. در واقع وضعیت تالاب هامون ۳ دهه است که بحرانی است.
پرآبی تالاب هامون تاثیری بر کمتر شدن گرد و غبار در سیستان و بلوچستان دارد ؟
به مرور که هامون پر آب شود . گرد و خاک کمتر می‌شود، تعداد توربین‌های آبی افزایش پیدا می‌کند و جمعیتی که به علت مشکلات مهاجرت کردند، برمی‌گردند.