۱- ما آدمیان و انسان‌ها از جنس زمین و واقعیت و طبیعت هستیم و خصلت واقعیت و طبیعت مواجهه عینی و اثرمند با آن می باشد نه روبرو شدن امر عینی با امر آرمانی و ادعایی. ۲- زندگی انسان تنها داشته اوست و تکرار پذیر هم نیست، بنابراین ماندن در دوران خرافات و اسطوره ها و افسانه ها، تباه کردن همین زندگی است و لاجرم نیاز است به سمت عقلانیت و واقعیت حرکت کنیم تا زندگی حفظ شود و به آیندگان منتقل گردد. ما نسل حاضر حق نداریم سرمایه های نسل آینده را در جهت مطامع خود صرف کنیم.
۳- زندگی اجتماعی انسان با ساختن و آبادانی قرین و همراه است. ساختن ریشه در تفکر و اندیشیدن، کوشیدن و همت ورزیدن، و تولید و جوشش و فروزش وجودی دارد؛ یعنی آدمی با حرکت و فعالیت عقلانی از حال خامی به حال و وضع پختگی سوق و شوق پیدا می کند و تعالی و تکامل می یابد. معنی حقیقی پیشرفت و توسعه همین است.
۴- زندگی جمعی، مسئولیت جمعی نیاز دارد و با احاله و واگذاری کارها و وظایف به امور آسمانی و اسطوره‌ای امکان سر و سامان و نظم و نسق نخواهد داشت. مثلاً، فقر و فلاکت مردم را به امتحان خدایان نسبت دادن، یک امر نامعقول و بدون استدلال است. بنیان زندگی با عقل و عشق ساخته می شود.
۵- بنیان و بنیاد جهان ملموس و واقعی، خرد و اندیشه است، البته نه هر خردی و اندیشه ای! بلکه خرد اثرمند و اندیشه اثربخش. یعنی اندیشه ای که در واقعیت و صحنه و میدان زندگی کارآمد و کارساز باشد و نافع افتد. مثلاً، اندیشه عرفانی نیز یک فکر است، اما با عرفان و تصوف و شعر و ایدئولوژی نمی توان زندگی ساخت. زیرا، قابل سنجش اثری واقعی ندارند. پس زندگی سازی کار عقل و اندیشه ورزی است. در این مطلب درنگ و تأمل عمیق لازم است.
۶- تنظیم و تنسیق امور انسانی و اجتماعی بسیار پیچیده تر از آن است که هر از راه رسیده ای و معلم ندیده ای و تربیت نشده ای بتواند از عهد و عهده آن سربلند بیرون برآید. بنابراین، خردمندان و خردمندی لازم است، تا پخته شود خامی. تاریخ گواه این ادعاست که هر جامعه‌ای که موفق بوده است و در پیدایش فرهنگ و تمدن بشری نقش اصیل داشته است، با خردورزی و اندیشه مندی موفق شده است. هلاکو بدون خواجه نصیرالدین طوسی، ستیزه گر و قلدری و قدرت طلب بیش نبوده است.
۷- یادمان باشد ما در قرن بیست و یکم زندگی می کنیم. یعنی، با نگرش قرون وسطایی نمی توانیم به توضیح و تبیین مسائل امروزین بپردازیم. ساده تر بگویم: هوش قرون وسطی برای اداره جامعه امروز کاملاً ناکافی ست. عقلانیت یعنی بکار بردن نیرو و نور عقل و فهم استدلالی و علمی و تخصصی اثرمند در سطوح و ساحات زندگی بشری. قواعد عقلانیت خیلی شبیه به قواعد ریاضی و رویکرد منطقی و البته چند ساحتی است. هر اندیشه و تلاشی اثر معین و مشخص دارد. حرکت به هر سمتی خواص مخصوص دارد. (دقت لازم است).
۸- به تصور اینجانب کین و ستیز و جنگ و خونریزی در قاموس و ناموس (‌قاعده و قانون‌) انسان نیست. جنگ از نظر خردمندان ویرانی عمر و جان و خانه و کاشانه مردمان است. جنگ ریشه در عجز و صغارت فکری و اندیشگی دارد. بنیان و آرخه و اصل حیات بشری بر صلح و دوستی و آرامش و امنیت و تعادل و قانون و عدالت و آدمیت استوار است. حرکت بسمت عقلانیت، در واقع، حرکت بسوی کشف حقیقت و شنیدن صدای عقل است. در جنگ چشم های خرد نابینا و کور و فرو بسته می شود و چشمه های خشم و غضب فوران و جاری می گردد و ویرانی می بارد. به گمان من قدرت اصلی و حقیقی در بزرگی و بلندی ذهن ها، اندیشه ها و خردورزی هاست. ضرورت دارد به جانب عقلانیت اثربخش روی آوریم و به قدر و ارزش جان انسان ها بیاندیشیم و در حالت عصبانیت و غضبناکی تصمیم نگیریم. راهکار عاقلانه این است که جامعه ای که تجربه یک یا چند جنگ را دارد، مدتی هم به صلح و تعامل بیاندیشد.
محمدعلی نویدی