گروه سیاست خارجی- با مشخص شدن زمان برگزاری دور چهارم مذاکرات هسته‌ای ایران و آمریکا، ورود به ابعاد فنی این مذاکره وضعیت جدی‌تری پیدا می‌کند. این مذاکرات قرار است روز یکشنبه ۲۱ اردیبهشت‌ماه در مسقط برگزار شود و بر اساس اخبار اعلام‌شده، دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا هم در روز سه‌شنبه ۱۳ مه (۲۳ اردیبهشت‌ماه) در سفری چندروزه وارد منطقه خاورمیانه می‌شود.
دور چهارم مذاکرات ایران و عمان روز یکشنبه ۲۱ اردیبهشت‌ماه در مسقط برگزار می‌شود. مذاکراتی که به گفته اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت خارجه، تعویق آن از روز شنبه (۱۳ اردیبهشت‌ماه) بنا بر پیشنهاد عمان و تفاهم طرفین صورت گرفته است. او پیشتر گفته بود، در مورد آینده گفت‌وگو‌ها منتظر اعلام نظر عمانی‌ها هستیم چون ما ارتباط مستقیمی با آمریکا نداریم و عمانی‌ها درباره زمان و مکان گفت‌وگو‌ها هماهنگی می‌کنند و در این زمینه اطلاع‌رسانی می‌شود.
پس از روی کار آمدن دونالد ترامپ و نامه او به جمهوری اسلامی دور جدید مذاکرات ایران و آمریکا به میزبانی عمان در مسقط و رم انجام شد؛ آن هم در شنبه سه هفته متوالی. در حالی که قرار بود شنبه گذشته دور چهارم مذاکرات برگزار شود، وزرای خارجه ایران و عمان از تغییر زمان برگزاری این دور از مذاکرات خبر دادند.
سخنگوی وزارت امور خارجه ایران نیز تصریح کرد تعویق گفت‌وگوها بنا به پیشنهاد وزیر امور خارجه عمان بوده و در مورد تاریخ احتمالی بعدی، متعاقبا اطلاع‌رسانی خواهد شد.
از آن سو نیز نماینده استیو ویتکاف، ویژه ترامپ در خاورمیانه گفته بود که سعی دارد این مذاکرات را در پایان این هفته ادامه دهد که فعلا زمان این نشست غیرمستقیم اعلام نشده است.
در همین حال «جی دی ونس» معاون ترامپ نیز با ابراز امیدواری از روند مذاکرات اعلام کرد: به‌ نظر من توافقی که به بازگشت ایران به عرصه تجارت جهانی منجر می‌شود، قابل دسترس است.
هر چه هست فعلا مذاکرات به تعویق افتاده و زمانی برای دور چهارم معین نشده است.
خبرگزاری خبرآنلاین در گفت‌وگو با اسفندیار خدایی کارشناس مسائل بین الملل به تحلیل وضعیت مذاکرات ایران و آمریکا، نقش تروئیکای اروپا، اسرائیل و مواضع ترامپ پرداخته است.
- برخی معتقدند لغو مذاکرات بین ایران و آمریکا تحت تأثیر فشار سه کشور اروپایی بر مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی صورت گرفته است. منابعی مدعی‌اند که رافائل گروسی، مدیرکل آژانس، با فشار تروئیکای اروپا (آلمان، فرانسه، بریتانیا) وارد مرحله جدیدی از مداخله در روند مذاکرات شده است. شما نقش تروئیکای اروپا در تعویق مذاکرات چگونه ارزیابی می کنید؟
به‌طور کلی، آمریکا به‌ویژه در دوره ترامپ ترجیح می‌دهد مذاکرات به‌صورت مستقیم و صرفاً میان ایران و آمریکا برگزار شود. حضور سایر بازیگران، به‌ویژه کشورهای اروپایی از دید ترامپ به نفع ایالات متحده نیست. در برجام نیز مشکل ساختاری مشابهی وجود داشت؛ ایران و آمریکا دو طرف اصلی بودند که امتیازاتی روی میز می‌گذاشتند در حالی‌که دیگر کشورها نظیر چین، روسیه و کشورهای اروپایی بدون ارائه امتیاز خاصی از مزایای توافق بهره‌مند می‌شدند. ایران با محدود کردن برنامه هسته‌ای خود و آمریکا با لغو تحریم‌ها هزینه‌هایی پرداختند، اما طرف‌های دیگر تنها ناظر بودند و از منافع توافق بهره‌برداری کردند. در عمل پس از برجام، این کشورهای اروپایی، چین و روسیه بودند که از لغو تحریم‌ها بهره‌مند شدند، بدون آنکه خطری تهدیدشان کند یا تعهدی داشته باشند.
ایران مایل است اروپایی‌ها در روند مذاکرات نقش سازنده‌ای ایفا کنند و از مکانیسم‌هایی مثل مکانیسم ماشه علیه ایران استفاده نکنند. در عین حال حضور آن‌ها در توافق می‌تواند به سند نهایی اعتبار بین‌المللی ببخشد و مانع خروج مجدد آمریکا از توافق جدید همانند برجام شود.
- اگر چه زمان دور چهارم مذاکرات فعلا مشخص نشده ولی سه دور گذشته از سرعت خوبی برخوردار بود، گمان نمی کنید حضور کشور های ثالث موجب کندی روند مذاکرات ایران و آمریکا شود؟
جمهوری اسلامی ترجیح می‌دهد مذاکرات شلوغ نباشد، زیرا افزایش تعداد بازیگران، علاوه بر دشوار شدن هماهنگی‌ها، خطر درز اطلاعات و افزایش نفوذ بازیگران ثالث (مثل اسرائیل) را بیشتر می‌کند. از سوی دیگر برخی کشورها مانند روسیه، چین و اروپا به دلیل رقابت‌های استراتژیک ممکن است روند مذاکرات را پیچیده و مختل کنند.
- به اسرائیل اشاره داشتید، نقش این رژیم در ایجاد خلل در مذاکرات را چگونه می بینید؟
نقش رژیم صهیونیستی در تعویق مذاکرات نیز بسیار مهم است. برای آمریکا، خاورمیانه از دو منظر اهمیت دارد یکی انرژی و دیگری اتحاد راهبردی با اسرائیل. در سال‌های اخیر اهمیت انرژی کاهش یافته اما اتحاد با اسرائیل همچنان برقرار است. نفوذ لابی اسرائیل در آمریکا به‌ویژه پس از حوادث ۷ اکتبر و تحولات در غزه، لبنان، سوریه و عراق افزایش یافته است.
ترامپ با وجود تمایل به توافق نگران است که اگر توافقی انجام دهد که به تعریف لابی اسرائیل «ضعیف» باشد در کنگره با مخالفت روبه‌رو شود و این مسئله به شکست سیاسی وی منجر شود. او به دنبال توافقی است که هم قابل دفاع باشد و هم برخلاف برجام، وجهه‌ای پیروزمندانه برای او داشته باشد.
- این روزها شاهد تهدیدات نظامی از سوی آمریکا و اسرائیل هستیم، آیا اسرائیل به تنهایی توان مقابله نظامی با جمهوری اسلامی را دارد؟
در خصوص توان مقابله نظامی اسرائیل با ایران، باید گفت که اسرائیل فاقد عمق استراتژیک کافی است و بدون حمایت کامل آمریکا در هیچ جنگی علیه ایران موفق نخواهد بود. وسعت محدود اسرائیل و آسیب‌پذیری آن در برابر حملات موشکی باعث می‌شود تنها با پشتیبانی آمریکا جسارت اقدام نظامی داشته باشد.
- و اینکه آیا ترامپ به این خواسته اسرائیل تن خواهد داد؟
ترامپ تمایل جدی به جنگ ندارد، او بارها گفته که به دنبال درگیری نیست و حتی در دوران اول ریاست‌جمهوری‌اش نیز از درگیری‌های نظامی پرهیز کرد. او به دنبال جایزه نوبل صلح و ثبت نام خود به‌عنوان رئیس‌جمهوری صلح‌طلب است، نه کسی که آمریکا را وارد جنگی پرهزینه کند.
با توجه به تجربه جنگ عراق و گرفتاری‌های آن برای آمریکا، ترامپ تمایل ندارد در خاورمیانه گرفتار شود و تمرکز خود را از شرق آسیا، جایی که چین، ژاپن، کره جنوبی و دیگر قدرت‌های نوظهور حضور دارند بردارد. به همین دلیل در صورت نبود حمایت کامل داخلی و تأیید کنگره زیر بار حمله نظامی علیه ایران نخواهد رفت.
- آمریکا و اسرائیل خود تسلیحات هسته ای دارند ولی با وجود این در مذاکرات طرف آمریکایی مواضع سختگیرانه‌ای در مورد انرژی هسته ای ایران دارد و آن را پاشنه آشیل و یکی از محورهای اصلی مذاکره قرار داده، چرا؟
یکی از دلایل سخت‌گیری آمریکا و اسرائیل در مذاکرات هسته‌ای با وجود در اختیار داشتن تسلیحات هسته‌ای توسط خودشان در واقع همین بازدارندگی است. اگر ایران توانایی تولید سلاح هسته‌ای داشته باشد یا در آستانه آن قرار گیرد موازنه قدرت به نفع ایران تغییر می‌کند. در چنین شرایطی حتی استفاده اسرائیل از سلاح هسته‌ای هم ممکن است به نابودی آن بینجامد. ایران به دلیل وسعت جغرافیایی و توان موشکی می‌تواند در صورت حمله واکنش شدیدی نشان دهد و حتی احتمال دارد فناوری یا تسلیحات را در اختیار متحدان منطقه‌ای‌اش بگذارد.
از نگاه غرب، نگاه ایدئولوژیک جمهوری اسلامی ایران نسبت به اسرائیل که نابودی آن را هدف خود می‌داند یک تهدید جدی است. این در حالی است که مثلاً پاکستان، با وجود داشتن سلاح هسته‌ای، چنین دشمنی آشکاری با اسرائیل ندارد و به همین دلیل نگرانی‌های غرب نسبت به پاکستان کمتر است.
- برخلاف برجام این دور از گفتگوها از ۵+۱ به یک بعلاوه یک تبدیل شد و خبری از حضور اروپایی ها، چین و روسیه نبود. عدم حضور این کشورها در مذاکرات را چکونه ارزیابی می کنید؟
در دور اخیر مذاکرات، که به صورت «یک به علاوه یک» (ایران و آمریکا) برگزار شد و خبری از اروپایی‌ها نبود پیشنهاداتی مبنی بر پیوستن تروئیکای اروپا مطرح شد. همانطور که گفته شد گرچه جمهوری اسلامی تمایل دارد امضای کشورهای اروپایی، روسیه و چین پای توافق باشد تا سند رسمیت پیدا کند، اما در عمل، ایران و آمریکا علاقه‌ای به حضور پررنگ سایر کشورها ندارند. زیرا این کشورها نه تنها چیزی روی میز نمی‌گذارند، بلکه با رقابت‌ها و دخالت‌هایشان روند مذاکرات را پیچیده می‌کنند.
از سوی دیگر، ترامپ نیز مخالف تکرار تجربه برجام است، جایی که کشورهای دیگر بدون تعهد و امتیاز دادن از مزایای توافق بهره‌مند شدند. حضور این کشورها نه‌تنها سرعت مذاکرات را کاهش می‌دهد بلکه درز اطلاعات را نیز افزایش و نفوذ لابی اسرائیل را گسترش می‌دهد.
در مجموع با وجود پیچیدگی‌ها هم ایران و هم آمریکا به دنبال توافقی با کمترین میزان دخالت کشورهای دیگر هستند، توافقی که منافع متقابل را تأمین کند، از آسیب‌پذیری‌های برجام اجتناب کند و بیشترین کنترل را در اختیار دو طرف اصلی یعنی تهران و واشنگتن قرار دهد.
بی‌اعتنایی ترامپ به تهدیدات اروپا و اسرائیل در روند توافق با ایران
همچنین تجارت نیوز می نویسد: از آنجا که رئیس‌جمهور فعلی آمریکا فردی است که برای دستیابی به یک توافق عجله دارد، به نظر نمی‌رسد مسیر پیش روی مذاکرات تهران و واشنگتن در رسیدن به یک توافق، طولانی باشد. تمایل ترامپ در سرعت بخشیدن به روند دستیابی برای توافق، شاید برگ برنده‌ای باشد که ایران بتواند با سود جستن از آن و تمسک به قدرت چانه‌زنی مذاکره‌کننده‌گان خود، از میزان خواسته‌های آمریکا بکاهد و در کمترین حالت به یک توافق موقت دست پیدا کند.
در این میان تهدیدات مداوم کشور‌های اروپایی مبنی بر فعال کردن مکانیسم ماشه و بازگشت تحریم‌های ایران نیز موضوعی است که باید به آن توجه داشت. اگرچه به نظر نمی‌رسد پس از دستیابی ایران و آمریکا به توافق، اروپا توان استفاده از مکانیسم ماشه را داشته باشد اما اظهارات برخی از مقامات این قاره به‌ویژه فرانسوی‌ها که ناراضی از حاضر نشدن در مذاکرات تهران و واشنگتن هستند، شرایط را برای ایران سخت‌تر کرده است. آلمان و انگلیس از پیشبرد مذاکرات به دست آمریکا ناراضی نیستند اما مایل‌اند که پیش از دستیابی به توافق در روند اجرای امور قرار بگیرند.
در مورد اسرائیلی‌ها نیز با وجود کنار گذاشته شدن مایک والتز از صحنه تصمیم‌گیری‌های حساس آمریکا و حتی انتشار خبر توقیف کشتی حامل سلاح‌های ایران برای حوثی‌های یمن و البته ادعای اصابت موشک این گروه یمنی به مجاورت فرودگاه بن گوریون، احتمال اینکه در این شرایط تل‌آویو بخواهد بدون هماهنگی با واشنگتن تهدیدی را علیه تهران ساماندهی کند چندان منطقی نیست. شاید پروژه حملات اخیر اسرائیلی‌ها و چهره‌ها و رسانه‌های وابسته به آنها به استیو ویتکاف نیز از همین موضوع سرچشمه گرفته باشد.
ترامپ می‌داند که هرگونه تهدید ایران می‌تواند منجر به از دست رفتن فرصت توافق با تهران و بسته شدن پنجره آن شود؛ پس تا زمانی که مقامات ایران مایل به ادامه مذاکره با هدف دستیابی به توافق هستند، از به چالش کشیده شدن روند مذاکرات جلوگیری می‌کند.
بازی ایران با کارت سعودی در کشاکش مذاکره با آمریکا
در این میان، با توجه به حمایت محمدبن سلمان ولیعهد عربستان سعودی‌ از توافق ایران و آمریکا، تهران می‌تواند با استفاده از جایگاه ریاض در سیاست خارجی ایالات متحده، در کنار مسقط نقشی را نیز برای عربستان در پروسه توافق با آمریکا در نظر بگیرد. این موضوع از دو منظر می‌تواند به نفع ایران باشد؛ اول اینکه اگر قرار است آمریکا و عربستان به توافقی در زمینه همکاری برای توسعه برنامه هسته‌ای غیرنظامی سعودی‌ها دست پیدا کنند (خبر این موضوع در سفر کریس رایت، وزیر انرژی ایالات متحده به عربستان اعلام شد) تهران نیز می‌تواند با وارد کردن ریاض به پروسه میانجیگری یا میزبانی مذاکره با واشنگتن، از برگ برنده خود برای همکاری در زمینه توسعه برنامه هسته‌ای عربستان به دست آمریکا استفاده کند تا این توافق به صورت سه‌جانبه پیش رود.
در گام بعدی هم علاوه بر امتیاز سرمایه‌گذاری سعودی در ایران، از حسن روابط تهران و ریاض استفاده و کشور‌هایی را که به طور سنتی در جبهه عربستان قرار دارند به سرمایه‌گذاری در کشورمان ترغیب کند.
ترامپ قرار است طی هفته آینده در سفر منطقه‌ای خود به عربستان، قطر و امارات برود اما با توجه به روابط درخور توجه رئیس‌جمهور آمریکا با پادشاهی سعودی، اهمیت سفر به عربستان بیش از دیگر نقاط است. اگر ایران بتواند در همکاری با عربستان، عمان و البته قطر (دوحه نیز همگام با ریاض بسیار مشتاق برای نقش‌آفرینی در روند توافق تهران و واشنگتن است) مذاکرات با ایالات متحده را پیش ببرد، می‌تواند حتی بسیار سریع‌تر از زمان مد نظر خود به توافقی که منجر به رفع تمام یا بخش گسترده‌ای از تحریم‌های اقتصادی‌ شود، دست یابد و البته با وارد کردن کشور‌های منطقه به این توافق در ابعاد سیاسی و اقتصادی، هزینه توقف آن از سوی آمریکا را به میزان چشمگیری کاهش دهد.