تصویب امکان چاپ چک‌پول‌های ۲۰۰ و ۵۰۰ هزار تومانی، اگرچه از منظر اجرایی یک اقدام فنی و اختیاری تلقی می‌شود، اما در سطح کلان، هشداری جدی نسبت به وضعیت ناپایدار اقتصاد ایران است. مقایسه با تجربه کشور‌های گرفتار در دام تورم بالا نشان می‌دهد که این راه‌حل اگر بدون سیاست‌گذاری پولی منسجم و اصلاحات اساسی باشد، صرفاً مسیر سقوط ارزش پول ملی را تسریع خواهد کرد.
طی روز‌های اخیر و در حالی که هنوز افکار عمومی درگیر تبعات اقتصادی جنگ ۱۲ روزه و شوک‌های تورمی آن است، یک عضو کمیسیون اقتصادی مجلس از تصویب امکان چاپ چک‌پول‌های ۲۰۰ و ۵۰۰ هزار تومانی خبر داده است.
اقدامی که اگرچه در ظاهر با هدف تسهیل دسترسی مردم به پول نقد عنوان شده، اما در بطن خود، نشانه‌هایی نگران‌کننده از تشدید بحران پولی، افت اعتماد عمومی به ریال، و چشم‌انداز تورم افسارگسیخته را با خود به همراه دارد.
گفته‌های یک نماینده؛ هشدار یا اعلام خطر؟
میثم ظهوریان، عضو کمیسیون اقتصادی مجلس، در گفت‌و‌گو با رسانه‌ها اعلام کرده: «امکان چاپ چک پول‌های دویست هزار تومانی و پانصد هزار تومانی هم تصویب شده است... این اختیار به بانک مرکزی داده شده که در شرایط خاص این کار را انجام دهد.»
او همچنین افزوده که این تصمیم در چارچوب آمادگی برای «ایام جنگ» و «بحران» گرفته شده و گرچه فعلاً بحران پایان یافته، اما این اختیار برای «آینده» در نظر گرفته شده است.
چرا چاپ چک‌پول درشت مهم است؟
به گزارش اقتصاد ۲۴، افزایش رقم چک‌پول‌ها معمولاً نشانه‌ای از کاهش ارزش پول ملی و تورم بالا است. زمانی که مردم برای خرید‌های روزمره به حجم زیادی پول نیاز دارند، چک‌پول‌های قبلی کارایی خود را از دست می‌دهند.
در نتیجه، سیاست‌گذاران ناچار می‌شوند اسکناس یا چک‌پول‌هایی با رقم‌های بزرگ‌تر چاپ کنند.
برای مثال یکی از مواردی که این مشکل در آن مشهود است، معضل تامین اسکناس خودپردازهاست. در مواقعی که تقاضا‌ها افزایش می‌یابد، مانند روز‌های پایانی سال، بار‌ها پیش‌آمده که متقاضیان به خودپرداز‌های متعددی مراجعه کرده‌اند و با نبود اسکناس مواجه شده‌اند. در بسیاری از مواقع هم اسکناس‌های ریز در خودپرداز‌ها وجود نداشته و تنها اسکناس‌های ۵۰ و ۱۰۰ هزار‌ تومانی موجود است. بانک‌مرکزی در همین رابطه تاکید کرده‌ است که در بسیاری از موارد، هزینه چاپ برخی اسکناس‌ها از ارزش آنها بیشتر شده و به همین دلیل چاپ اسکناس جدید دیگر صرفه اقتصادی ندارد. در چنین شرایطی چاپ اسکناس درشت می‌تواند این مساله را برطرف کند.
یکی دیگر از مشکلاتی که ریز‌بودن اسکناس‌ها در ایران به‌وجود می‌آورد، تا حدودی جنبه اجتماعی دارد. بار‌ها دیده‌شده افرادی از خارج کشور به ایران سفر می‌کنند و قصد تبدیل پول خود به‌ریال را دارند، برای مثال به ازای یک اسکناس ۱۰۰ دلاری یا ۱۰۰ یورویی، حجم بالایی اسکناس‌ریالی دریافت می‌کنند که همین موضوع می‌تواند به وجهه بین‌المللی اقتصاد ایران ضربه وارد کند. به‌دنبال این موضوع در صورتی‌که اسکناس‌های درشت چاپ شوند این مساله تا حدودی کمرنگ خواهد شد.
اما در مقابل این ایده‌ها و دلایل باید توجه کرد که این راه‌حل ظاهری، یعنی چاپ اسکناس درشت اغلب نشان از مشکلات عمیق‌تری دارد، مشکلاتی چون:
چنان چه شاید حتی بتوان از مهم‌ترین مخالفتی را که با انتشار اسکناس‌های جدید مطرح می‌شود تورم‌زا‌بودن آن عنوان کرد. در همین رابطه برخی این نگرانی را مطرح می‌کنند که چاپ اسکناس‎های جدید می‌تواند اثرات تورم‌زا برای اقتصاد داشته‌باشد. دلیل این ادعا اثر نقدینگی در افزایش تورم به‌عنوان یک موتور اصلی رشد سطح عمومی قیمت‌ها مطرح می‌شود.
در این بین، اما جالب است که بدانیم ایران در چنین شرایط تورمی سنگینی تنها کشوری نیست که وعده چاپ اسکناس‌های درشت می‌دهد و پیش از این در چندین کشور این روش تجربه شده است.
ونزوئلا:
در پی بحران اقتصادی شدید و تحریم‌های بین‌المللی، تورم در ونزوئلا به مرز چند میلیون درصد رسید. دولت برای مدیریت وضعیت، بار‌ها اسکناس‌های درشت چاپ کرد؛ حتی اسکناس‌های یک میلیون بولیواری. اما این سیاست نه‌تنها تورم را متوقف نکرد، بلکه سرعت گردش پول و بی‌ارزش شدن آن را بیشتر کرد.
زیمبابوه:
یکی از بدنام‌ترین نمونه‌های تورم افسارگسیخته، مربوط به زیمبابوه در دهه ۲۰۰۰ است. دولت این کشور اسکناس‌هایی تا رقم ۱۰۰ تریلیون دلار زیمبابوه چاپ کرد. نتیجه، سقوط کامل پول ملی و حذف چندباره صفر‌ها از اسکناس‌ها بود. در نهایت، زیمبابوه استفاده از دلار آمریکا را به‌عنوان ارز رسمی آغاز کرد. در حقیقت زیمباوه حتی پول ملی خود را در این بین از دست داد.
ترکیه:
در سال‌های اخیر، ترکیه نیز درگیر تورم بالا بوده و ارزش لیر به شدت سقوط کرده است. بانک مرکزی ترکیه، برای مدتی طولانی از ابزار‌های متعارف پولی دوری کرد و به راهکار‌های اضطراری مانند چاپ پول و مداخله در بازار ارز متوسل شد. اما نتیجه، کاهش اعتماد عمومی به لیر و رشد معاملات دلاری شد؛ یعنی هر چند ترکیه همچنان واحد پول خود را دارد، اما تعداد معاملاتی که شهروندان این کشور به دلار انجام می‌دهند رو به افزایش است، موردی شبیه معامله‌های دلاری ملک در ایران!
دلایل گرایش ایران به چاپ چک‌پول درشت
اما از اصلی‌ترین دلایل پنهان و پیدای تمایل به چاپ پول درشت یا چک پولی‌های با ارقام بالاتر در ایران را بتوان موارد زیر دانست:
تورم بالا: با نرخ‌های تورمی بالای ۴۰ درصد در سال‌های اخیر، قدرت خرید مردم کاهش یافته و اسکناس‌های فعلی پاسخگوی نیاز نیستند.
افزایش نقدینگی: رشد بی‌ضابطه نقدینگی، بدون پشتیبانی تولید واقعی، ارزش ریال را تضعیف کرده است. بی‌اعتمادی عمومی به ریال: در نبود سیاست‌های پایدار پولی و مالی، مردم به سمت خرید دارایی‌های امن (طلا، دلار، مسکن) روی آورده‌اند.
کسری بودجه دولت: یکی از دلایل پنهان افزایش چاپ پول، تأمین کسری بودجه از طریق منابع بانک مرکزی است.
ساختار معیوب نظام بانکی: مشکلات در بانک‌هایی مانند سپه و پاسارگاد – همان‌طور که ظهوریان اشاره کرده – نشان از بحران اعتماد و ضعف نظارت دارند.
اگر بخواهیم منصفانه نگاه کنیم، در کوتاه‌مدت چاپ چک‌پول‌های درشت ممکن است برخی مزایا داشته باشد، مواردی، چون:
کاهش هزینه چاپ و جابجایی اسکناس
کاهش ازدحام پول فیزیکی در معاملات بزرگ
افزایش روانی قدرت خرید (ولو ظاهری)
ابزار اضطراری برای زمان بحران، مثل جنگ یا هجوم بانکی
را می‌توان از مزایای این چاپ پول دانست؛ اما این مزایا همگی موقتی و شکلی هستند و بدون اصلاحات ساختاری، می‌توانند به بحران‌های بزرگ‌تری ختم شوند.
این روند، اما در کنار معدود فوایدی که پیش از این ذکر شد، اما می‌تواند تبعات اقتصادی جدی در پی داشته باشد، از جمله موارد زیر:
شتاب‌گیری تورم: چک‌پول‌های درشت، اگر با کنترل تورم همراه نباشند، خود عاملی برای رشد بیشتر قیمت‌ها می‌شوند.
افزایش فرار از ریال: مردم ترجیح می‌دهند دارایی‌های خود را به طلا، دلار یا دارایی‌های فیزیکی تبدیل کنند.
نابودی بیشتر ارزش پول ملی: چاپ پول بدون پشتوانه، ارزش ذاتی ریال را بیش از پیش کاهش می‌دهد.
مقابله دشوارتر با بحران‌های آینده: دولت با دست بردن به ابزار‌هایی مثل چاپ پول درشت، عملاً از ابزار‌های پایدارتری مثل سیاست‌های انقباضی یا اصلاح مالیاتی فاصله می‌گیرد.
حال، اما تصویب امکان چاپ چک‌پول‌های ۲۰۰ و ۵۰۰ هزار تومانی، اگرچه از منظر اجرایی یک اقدام فنی و اختیاری تلقی می‌شود، اما در سطح کلان، هشداری جدی نسبت به وضعیت ناپایدار اقتصاد ایران است.
مقایسه با تجربه کشور‌های گرفتار در دام تورم بالا نشان می‌دهد که این راه‌حل اگر بدون سیاست‌گذاری پولی منسجم و اصلاحات اساسی باشد، صرفاً مسیر سقوط ارزش پول ملی را تسریع خواهد کرد.