دیدارهای فشرده ایران در مجمع عمومی سازمان ملل در شرایطی به پایان رسید که تقابل تهران و اروپا بر سر شروط مذاکرات و عدم بازگشت مکانیسم ماشه بدون تغییر باقی ماند و رای منفی شورای امنیت سازمان ملل به تمدید زمان فعال شدن مکانیسم ماشه نشان داد غرب بر گذر از دیپلماسی متمرکز شده است.
امید محسنی در برنا می نویسد: در حالی ساعات پایانی پیش از روز یکشنبه، زمانی که تحریم‌های جدید علیه ایران فعال خواهد شد، با تعلیق مذاکرات و اختلافات سپری می‌شود که هیچ یک از طرف‌های غربی تمایلی به انعطاف سیاسی نشان نمی‌دهند. اظهارات فرانسه و بریتانیا در جلسه رای‌گیری شورای امنیت سازمان ملل مبنی بر اینکه تهران از فرصت‌های داده شده بهره نبرده، مقابل روایت چین، روسیه و ایران که معتقدند تهران پیشنهادهای مهمی برای ازسرگیری مذاکرات و رفع اختلافات ارائه داده است، ناظران را به این تحلیل رساند که ایالات متحده با سکوت قبل از فعال‌سازی مکانیسم ماشه، سیاست تقسیم کارسیاسی عبور از سازوکارهای سازنده و دیپلماتیک را دنبال می‌کند و اروپا تلاش دارد بعد از جنگ اوکراین و تضعیف ابتکار عمل خود پس از حضور دوباره ترامپ در عرصه جهانی، بازی در زمین تخاصم با ایران را تبدیل به یک شراکت راهبردی با آمریکا نشان دهد. این رویکرد از چشم تهران دور نمانده است.
بدعهدی‌های 10 ساله اروپا
هفته گذشته مجمع عمومی سازمان ملل بار دیگر صحنه‌ای شد برای رویارویی سیاسی تهران و اروپا. رئیس‌جمهور پزشکیان دربخشی از اظهارات عمومی خود، بی‌پرده به سراغ سه کشور اروپایی رفت: «پس از 10سال بدعهدی، امروز با قلدری و سوءاستفاده آشکار کوشیدند قطعنامه‌های لغو شده را علیه ملت ایران بازگردانند.» لحن او، آمیخته به گلایه و یادآور روزهایی بود که تهران می‌خواست به جهانیان بفهماند مسئول فروپاشی برجام، نه ایران بلکه همان قدرت‌هایی هستند که زمانی این توافق را «دستاورد طلایی چندجانبه‌گرایی» می‌خواندند. گرچه حدود 10 سال این کدورت آشکار در فضای تقابل سیاسی باقی ماند، اما بالاخره وارد میدان‌های تنش و تحریم شده است.
تنها ساعتی بعد، پزشکیان در نیویورک با امانوئل مکرون روبه‌رو شد؛ دیداری که به نظر می‌رسید بیشتر به اصرار دو طرف برای ثبت مواضع انجام شد تا یافتن روزنه‌ای تازه. مکرون پس از آن، در شبکه اجتماعی ایکس با تکرار سه شرط اروپا نوشت: «توافق همچنان امکان‌پذیر است. فقط چند ساعت دیگر باقی مانده است. این به ایران بستگی دارد.» دیدار پزشکیان و مکرون در حالی انجام شد که عباس عراقچی، وزیر خارجه ایران، ساعاتی پیش از آن پشت میز گفت‌وگو با وزرای خارجه سه کشور اروپایی و کایا کالاس، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا نشسته بود. اظهارات اروپایی‌ها لحنی کم‌سابقه داشت؛ ایران باید «در چند روز، حتی در صورت امکان چند ساعت» گام‌های عملی بردارد؛ دسترسی کامل آژانس به همه سایت‌های هسته‌ای و آغاز دوباره گفت‌وگوهای مستقیم با واشنگتن. اروپا در این مقطع عملاً در دو نقش ظاهر شد: از یک‌سو میانجی‌ای که می‌خواهد راهی برای احیای توافق پیدا کند، و از سوی دیگر بازیگری که تهدید می‌کند اسنپ‌بک را به جریان بیندازد. ایران معتقد است همین تناقض، فضای گفت‌وگوها را مسدود کرده و نقش‌های متضاد آنها را در سال 2018 و 2025 زیر ذره‌بین برده است، جایی که آنها برای حفظ برجام سازوکار اینستکس را پیشنهاد دادند و امروز با فعال کردن اسنپ‌بک اهرم فشار ایالات متحده شده‌اند.
سیاست گروسی؛ فنی یا سیاسی؟
در پس‌زمینه این جدال دیپلماتیک، نام رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، بیش از همیشه تکرار می‌شد. او در مصاحبه‌ای گفت: «ایران قادر است ظرف چند هفته به غنی‌سازی ۹۰ درصد برسد.» جمله‌ای که اگرچه می‌تواند یک ارزیابی فنی تلقی شود، اما در عمل همان چیزی بود که جریان‌های فشار در غرب و اسرائیل نیاز داشتند. ناظران در تهران می‌گویند گروسی بیش از آنکه یک مقام فنی باشد، اکنون در قامت بازیگری سیاسی ظاهر شده است؛ کسی که نیم‌نگاهی به کرسی دبیرکلی سازمان ملل داشته و حمایت غرب را می‌جوید. البته تهران در پاسخ به این گمانه‌سازی مخرب که یکبار در قطعنامه نشست فصلی شورای حکام دستمایه تنش نظامی علیه ایرن شد، استدلال مستمر خود را بازگو کرد. پزشکیان در سخنرانی خود برخلاف برخی پیشنهادها و توصیه‌های داخلی تندروها خط قرمز پررنگ کشید: «ایران هرگز به دنبال ساخت بمب هسته‌ای نبوده و نخواهد بود. این یک باور اعتقادی و فتوای رهبری است.» او تلاش داشت پیام روشنی بدهد؛ اگرچه غرب درباره ظرفیت ایران هشدار می‌دهد، اما در تهران هنوز هم سلاح هسته‌ای به مثابه یک تابو معرفی می‌شود.
اهرم‌های سیاسی تهران فعال می‌شوند؟
اما میدان اصلی تقابل جای دیگری است. غرب به‌خوبی می‌داند که صرفاً با فشار مالی نمی‌تواند معادله را تغییر دهد. آنچه امروز در دستور کار تروئیکا و ایالات متحده قرار گرفته، گسترش میدان فشار به قلمروهای حساس‌تر است: بازرسی‌های آژانس، کنترل تأسیسات آسیب‌دیده و مهار برنامه صلح‌آمیزهسته‌ای ایران. در چنین فضایی، تحریم تنها یک ابزار نیست؛ بخشی از سازوکار محدودیت‌زاست که می‌خواهد ایران را از کنشگری منطقه‌ای تا حاشیه‌های فنی برنامه هسته‌ای محدود کند.ایران در برابر این سناریو اعلام کرده که پاسخ متناسب خواهد داد و در حال محک زدن گزینه‌های پیش‌روست.
علی لاریجانی دبیر شورای عالی امنیت ملی در گفت و گو با شبکه «پی‌بی‌اس» درباره فرآیندهایی که برای فعال نشدن «مکانیسم ماشه» انجام شده است، تصریح کرد: «ما یک پیشنهادهایی برای حل و فصل موضوع ارائه دادیم؛ اروپایی‌ها هم نظراتی داشتند. اما اگر اسنپ‌بک را انجام دهند، رابطه ما با آژانس بین المللی انرژی اتمی تعلیق می‌شود و این مصوبه مجلس شورای اسلامی است.» عراقچی، وزیر امور خارجه هم طی یادداشتی در محکومیت اقدام سه کشور اروپایی در راستای فعال‌سازی اسنپ‌بک نوشت: «تروئیکای اروپایی با آغاز این بازی، پیامدهای منفی فراوانی را متوجه اعتبار و جایگاه بین‌المللی اروپا کرده است. در این بازی، سه کشور اروپایی نه‌تنها پیروز میدان نخواهند بود، بلکه از روندهای دیپلماتیک آتی نیز کنار گذاشته خواهند شد.» در نخستین اقدام، وزارت خارجه اعلام کرد، سفرای جمهوری اسلامی ایران در آلمان، فرانسه و انگلیس در پی اقدام غیرمسئولانه سه کشور اروپایی در سوء استفاده از سازوکار حل اختلاف برجام برای بازگرداندن قطعنامه‌های لغوشده شورای امنیت سازمان ملل برای مشورت به تهران فرا خوانده شدند. با این حال طیف وسیعی از واکنش‌ها احتمالا در آینده بروز خواهد کرد.
واقعیت این است که بعد از فعال شدن مکانیزم ماشه، معادلات از دست پایتخت‌های اروپایی خارج خواهد شد و به سطحی فراتر از میزهای مذاکره خواهد رفت؛ سطحی که در آن اقتصاد، سیاست منطقه‌ای و امنیت بین‌المللی در هم گره می‌خورند. ایران، در ماه‌های گذشته کوشید بر حقانیت ایران در برابر «بدعهدی غرب» تأکید کند، اما آنچه در افق دیده می‌شود بیشتر به صحنه‌ای از بن بست دیپلماسی شبیه است که تصمیم‌های فعلی دیگر راهی به خروج از اختلافات ندارند. از این پس، هر گام تهران و غرب بیش از آنکه حاصل صرفا دیپلماسی باشد، محصول محاسبات بازدارندگی، فشار و ابتکارعمل بر اساس ظرفیت‌های سیاسی خواهد بود.