در این مطلب کوتاه و فشرده در باره سه پرسش مهم و سرنوشت ساز انسان و زندگی وی به پژوهش و مطالعه و درنگ می کنیم و تأمل می ورزیم، باشد که به بهبود وضعیت و کیفیت حیات آدمی یاری رساند. ۱- خردمندی چیست؟ روشنگری چه می باشد؟ و اثرگذاری کدام است؟
در بادی سخن اشاره کنم که حقیقت یک امر ثابت و ساکت و صامت نیست تا با یک طرز تلقی خاص و محدود « مثل، طرز تلقی اسطوره ای یا ایدئولوژیک » به تمامی آشکار و روشن گردد؛ بلکه حقیقت امر توی در توی و سیالی است که در صیرورت ظهور و بروز می کند. راز و رمز فرق اذهان بسته و متحجر و متصلب با اذهان گشوده و باز و روشن همین است. بنابراین، همگان در جستجوی حقیقت هستند، لیکن، کمتر کسی از خود حقیقت پرسش می کند. حقیقت در نسبت با خردمندی چهره می گشاید و رخ می نماید و راه می نشاند. خردمندی چیست؟ برای جستجوی معنی و مصداق خردمندی لاجرم از خود خرد و عقلانیت باید یاری و مدد بگیریم، زیرا، از بین تمام قوای معرفتی آدمی، تنها خرد قدرت شناخت و آگاهی علمی دارد. لذا، خردمندی با رزانت و زیرکی هوشمندانه ربط وثیق دارد. مراد از رزانت و زیرکی عقلی، گرانبار و سنگین بودن آدمی از بهره‌های عقلانی و منطقی است. همین ویژگی خردمندی موجب می‌شود تا کلیات ادراک شود، مجهولات منکشف گردد، حسن و قبح عیان شود، زشت و زیبا معلوم گردد، و عاقل و دیوانه تفکیک و تمییز داده شود. خردمندی، با حکمت و سنجشگری و فهم و درایت و دانایی نسبت دارد. خردمندی، با عقل و عقلانیت و اندیشه و منطق و علم و صنعت ارتباط دارد. خردمندی، با کار و کوشش و اثرمندی رابطه عمیق دارد. در طول تاریخ آدمیت کدام کشور و ملت بدون خردمندی و کار و هوشمندی صاحب فرهنگ و تمدن شده است؟ در طول تاریخ بشر، در کجای زمین و زمان، تمدن و زندگی و آبادی و آزادی، از آسمان و بطور گزافی به زمین افتاده است؟ از این جهت و بدین دلیل، خردمندی، گذار آگاهانه از احساسات سریع الزوال و حالات خشم و عصبانیت است. میدانید، آدمیان دو دسته اند : یکم، افرادی که عصبانی مزاج اند و همانند بمب خشم و خشونت هستند؛ و دوم، افرادی افرادی که حکمت مزاج اند و به صفت حلیم متصف می باشند. هم آنان خردمندان جامعه اند. ثقل و سنگینی و آهستگی و آرامی و آرامش اجتماع حاصل حضور و اثر وجودی آنان است. شاید، روزی آشکار شود. حقیقت و خردمندی را می‌گویم.
مراد از روشنگری در نسبت با خردمندی، حصول و ظهور قوت تشخیص و حرکت بسمت شناخت و آگاهی عقلی و علمی است. یک مثال بزنم، اگر شما بیمار باشید و بسته به نوع مرض دنبال پزشک و طبیب حاذق و ماهر بگردید، شاید، مهمترین دلیل انتخاب یک پزشک، قدرت بالای تشخیص وی باشد. پزشکی که خوب تشخیص دهد، نیک تجویز می کند. دقت کنیم، برعکس مطلب درست نیست. یعنی، طبیبی که باری بهر جهت، نسخه می نویسد و داروهای زیادی را قلمی می کند، تا شاید یکی مؤثر و مفید افتد، هرگز طبیب حاذق و حکیم نیست. روشنگری، جاری سازی بهره های عقلانی و علمی در ارکان و عناصر زندگی فردی و جمعی است. مردم روشن و آگاه همیشه موفق و سربلند و مؤثر هستند. به تعبیر دیگر، اگر مسیر خردمندی و اندیشه ورزی را پیش بگیریم، در هر جای مسیر به موانع برخورد کنیم، باز هم پیروز و موفق هستیم. روشنگری، عبور از سطح کودکی و احساسی و عاطفی بسمت عقلانیت و خردمندی است. روشنگری، یعنی بدانیم چکار می کنیم و برای کارهای خود دلیل داشته باشیم. سخت است ولی شدنی است.
اثر و اثرگذاری و اثرسنجی و اثربخشی، مفاهیم و معانی کلیدی هستند که شاید قدری زود مطرح شده اند. هوا گرم است، هوا سرد است. گرمی و سردی چگونه فهمیده می شود. اساساً، موضوعات مرتبط با کیفیات چگونه فهمیده و سنجیده می شوند؟ زندگی پریشان است، زندگی در فقر و فلاکت است. زندگی ویران است. چگونه فهمیده و سنجیده می شوند؟ اثر همان معنی و مفهوم و نیرویی است که هوای گرم را از طریق جیوه و دماسنج به انسان نشان می دهد. اثر، همان چیزی است که پریشانی و آشفتگی زندگی را از طریق دخل و خرج و آرامش و عدم آرامش به ما فهم می کند. اثر، همان انرژیی است که به ما قدرت حرکت می دهد. وجود قابل مشاهده و سنجش نیست. کیفیت قابل سنجش نیست. اما اثر اگرچه ریشه در خردمندی و اندیشه ورزی دارد، میوه در دست آدمی دارد. مثل، درختان مثمر. بنابراین، به یک اعتبار، خردمندی دو نشانه و شرط دارد : روشنگری و آگاهی و اثربخشی و اثرگذاری و کارایی. در نظر بگیرید، مدیری که اثربخش نیست، چه باید؟ در ادعا و شعار خواهد گفت بسیار کار بلد است. ولی در عمل و صحنه زندگی چه چیزی عدم کفایت وی را عیان می کند؟ اثربخشی یا ابتری. تلاش آگاهانه و با جدیت ما را به ساحت خردمندی و روشنگری و اثرگذاری نزدیک می کند و آینده اثربخش را نوید می‌دهد.
محمدعلی نویدی.۱۹/۱۲/۱۴۰۱