مرکز آمار ایران با انتشار گزارشی از کاهش جمعیت جوان کشور در سال جاری خبر داد. کاهش دو میلیونی جمعیت جوان کشور در سال جاری در مقایسه با سال ۱۳۹۶ رقم خورده است. به این ترتیب سال ۱۴۰۲، رکورد سال کمترین میزان جمعیت جوان فعال کشور را ثبت کرده است. جمعیت جوان کشور یکی از ستون‌های اصلی توسعه اقتصادی و از ملزومات پویایی صندوق‌های بازنشستگی در کشورها محسوب می‌شود. ماجرای جوانی جمعیت که در سال‌های اخیر به یکی از مباحث مهم تصمیم گیری تبدیل شده، هر روز وارد مرحله تازه‌تری می‌شود و گویا مسئولانی که برای ازدواج و فرزندآوری جامعه تصمیم می‌گیرند، فاصله قابل توجهی از بطن جامعه و مشکلات موجود دارند. مشکلاتی که بسیاری از جوانان را از ازدواج دورتر کرده و بسیاری از زوجین را از فکر بچه دار شدن، انداخته است. به طور مثال، هفته‌های پر تلاطم خرداد در هر سال، موعد اجاره خانه بسیاری از همین زوج‌هاست. زن و مردی که باید در کمتر از یک سال، عدد قابل توجهی روی رهن و اجاره خانه بگذارند و از طرفی روز به روز با مشکلات بیشتر اقتصادی و اجتماعی مواجه می‌شوند. مشکلاتی که بسیاری از آنها را در رسانه‌ها هم می‌خوانیم و می‌شنویم.
برای ناباروری چه فکری شد؟
نکته جالب ماجرای جوانی جمعیت، توجه شبانه روزی مسئولان به داستان ناباروری است. وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی می‌گوید که حدود ۴.۵ میلیون زوج نابارور در کشور داریم، اما سایر دستگاه‌ها نمی‌توانند آمار دقیق یا تقریبی از زوجینی بدهند که با وجود گذشت چند سال از ازدواج، به واسطه مشکلات فراوان اقتصادی و اجتماعی، حتی به فرزندآوری فکر هم نکرده‌اند.
این‌که تمام بار جوانی جمعیت روی دوش نظام سلامت سنگینی می‌کند، نشان از شناخت اندک تصمیم گیران از مباحث جمیعتی دارد. آیا رفع مشکلات اقتصادی زوجین بر عهده وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی است؟ آیا حل مشکلات اجتماعی یا بازی با سلامت روان افراد به واسطه طرح‌های خلق الساعه، بر عهده نظام سلامت است؟ آیا اشتغال جوانان بر عهده وزارت بهداشت است؟در این میان، تنها کاری که از نظام سلامت بر می‌آمد، توجه به موضوع ناباروری بود. موضوعی که در یک سال اخیر به پوشش بیمه‌ای آن فکر و اجرایی شد.
پیگیری مادران باردار تا انتها
به نظر می‌رسد آنچه نظام سلامت می‌تواند درباره بحث ناباروری انجام بدهد، پوشش هزینه‌ها و ارائه خدمات است. پوشش هزینه‌ها توسط سازمان‌های بیمه گر اجرایی شده و ارائه خدمات نیز در مراکز مختلف دولتی و خصوصی در حال انجام است. ولی آیا نظام سلامت وظیفه بیشتری در این زمینه دارد؟ آیا نظام سلامت باید وضعیت مادران باردار را تا انتهای بارداری رصد کند تا از نظر سلامت مادر و کودک، اطمینان حاصل شود یا از سقط جنین جلوگیری کند؟ بهرام عین اللهی «وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی» روز ۱۲ خرداد ۱۴۰۲ در سفر به شهرکرد در این زمینه بیان کرد: نیاز است علما، ائمه جمعه و جماعات در زمینه جوانی جمعیت فرهنگ سازی کنند.
به گفته وی، نرخ جمعیت در ابتدای انقلاب بالای ۴ بود که اکنون این آمار به ۱.۵ رسیده است که با این روند تا چندین سال آینده به پیری خواهیم رفت و بحران جمعیت می‌شود. نرخ جمعیت در شهرکرد ۱.۷ است که برای افزایش نرخ جمعیت نیاز به کار فرهنگی برای ازدواج جوانان و فرزندآوری دارد.
عین‌اللهی بر کار فرهنگی برای ازدواج جوانان و فرزند آوری تاکید کرد و گفت: کاهش نرخ جمعیت و پیری جمعیت صدمات زیادی به کشور وارد می‌کند. وی به انجام زایمان رایگان، بیمه رایگان نوزادان تا پنج سالگی، توزیع داروها در مراکز بهداشت برای مادران بادار و نوزادان به عنوان بسته تشویقی اشاره کرد و گفت: فعال کردن مراکز خدمات درمان ناباروری در سطح کشور از دیگر برنامه‌هاست.
سوال اینجاست که آیا همین جنس پیگیری منجر به شکل‌گیری شبکه‌های زیرزمینی سقط غیرقانونی نمی‌شود؟ آیا با این روش‌ها می‌توان جامعه سالمی را شکل داد که نظام سلامت را در سال‌های آینده با مشکلات فراوان مواجه نکند؟ آیا غربالگری‌های جنین به درستی انجام خواهد شد تا از تولد نوزاد معلول جسمی و ذهنی پیشگیری شود؟ سوالاتی که باید برای آن‌ها تدبیر شود.برنامه ریزی‌های نظام سلامت برای بحث جوانی جمعیت و درمان ناباروری و پیگیری وضعیت مادران باردار جای قدردانی دارد، ولی سوالات مهم درباره کیفیت این فرزندآوری نیز باید بدون پاسخ نماند.
چرا زوج‌های جوان تمایلی به فرزندآوری ندارند؟
در جوامع مدرن امروزی که زوجین تا حد زیادی امکان تصمیم گیری درباره تعداد فرزند و زمان به دنیا آمدن آنها را دارند، ترجیحات و تمایلات باروری، مهمترین تعیین کننده‌های رفتار باروری است. به گزارش ایرنا ، نگرانی درباره سالمند شدن جمعیت ایران سبب شده که توجه زیادی به موضوع باروری شود. سیاست گذاران و پژوهشگران به دنبال مشخص کردن روندهای باروری در ایران و علت‌های کاهش آن میان گروه‌ها و طبقه‌های مختلف جامعه هستند. یافته‌های پژوهش‌ها نشان می‌دهد که میزان باروری در همه استان‌ها و تمام مناطق جغرافیایی و برای همه زیرگروه‌های اجتماعی و جمعیتی رو به کاهش است و در واقع نوعی همگرایی در رفتارهای باروری مناطق مختلف کشور دیده می‌شود.
این‌که چه عواملی سبب می‌شود زوجین بیشتر یا کمتر از آنچه در ابتدا برنامه ریزی کرده بودند، صاحب فرزند شوند، بسیار مهم است. زیرا تمایلات باروری، قصد افراد و رفتار هدفمند آنها را نشان می‌دهد. پس هرچه اطلاعات جدید بیشتری در زمینه ترجیحات و اهداف باروری موجود باشد، سیاست گذاران بهتر می‌توانند تصمیم بگیرند.
میلاد بگی «استادیار جمعیت شناسی دانشکده علوم اقتصادی و اجتماعی دانشگاه بوعلی سینا»، رسول صادقی «دانشیار جمعیت شناسی دانشگاه تهران و محقق موسسه تحقیقات جمعیت کشور» و علی حاتمی «عضو هیات علمی پژوهشکده فرهنگ، هنر و معماری جهاد دانشگاهی» در مقاله‌ای با عنوان «تمایل به فرزندآوری در ایران: تعیین کننده‌ها و محدودیت‌ها» که در زمستان ۱۴۰۰ در فصلنامه مطالعات راهبردی فرهنگ منتشر شد، در این زمینه می‌نویسند: نتایج داده‌های گردآوری شده در پیمایش ملی خانواده که در سال ۱۳۹۷ در کشور اجرا شد، نشان داد که حدود ۳۰ درصد افراد بدون فرزند و ۴۸ درصد افراد دارای یک فرزند، تمایلی به داشتن فرزند یا فرزندی دیگر ندارند. یافته‌ها رابطه منفی بین تحصیلات و تمایلات باروری افراد را نشان داد. از طرفی، تمایلات باروری بین پیروان اهل تسنن در مقایسه با پیروان اهل تشیع بیشتر بود. مردان نیز تمایلات باروری بیشتری در مقایسه با زنان داشتند.
این پژوهشگران ادامه می‌دهند: مهمترین علت‌های عدم تمایل به فرزندآوری در ۴ دسته مشکلات و نگرانی‌های مرتبط با فرزندان و آینده آنها، شرایط کاری و هزینه، روابط بین همسران و مشکلات سلامتی و جسمانی افراد قرار گرفته است. مطالعه مرکز آمار ایران در سال ۱۳۹۳ نشان داده که ۳۴.۶ درصد زنان متاهل ۱۵ تا ۴۹ ساله، غیر از فرزندان فعلی، تمایلی به داشتن فرزند دیگری نداشته‌اند. از طرفی، حدود ۷۵ درصد از جوانان در آستانه ازدواج، به پدر یا مادر شدن در حد بسیار زیاد یا زیاد علاقه دارند و حدود ۲۵ درصد علاقه زیادی از خود ابراز نکرده‌اند. در مطالعه دیگری در سال ۱۳۹۳، حدود ۵۵ درصد افرادی که صاحب یک فرزند بودند، قصدی برای ادامه فرزندآوری نداشتند و این رقم برای افراد دارای دو فرزند، ۸۴.۳ درصد بود.
پژوهشگران می‌گویند که متغیرهای فرهنگی و اجتماعی نقش مهمی در تمایلات و ترجیحات فرزندآوری ایفا می‌کنند. در مطالعه‌ای تایید شده که ترجیحات باروری در زنان و مردانی که نگرش‌های جنسیتی سنتی داشتند، بسیار بیشتر از افراد با نگرش جنسیتی مدرن است. در مطالعه دیگری، مشخص شده که سبک زندگی سنتی تاثیری مثبت بر تمایل به داشتن فرزند و سبک زندگی مدرن تاثیری منفی بر تمایل فرزندآوری دارد. بنابراین باید تدابیر لازم به کار گرفته شود تا مشکلات اقتصادی -اجتماعی پیش پای زوجین برداشته شود تا با رفع این مسائل، خانوارهای جوان برای فرزندآوری امیدوار شوندنویسندگان مقاله فوق ادامه می‌دهند: بیشترین علتی که برای عدم تمایل به فرزندآوری بیان شده، این است که افراد از آینده فرزندان خود نگران هستند. سخت بودن تربیت فرزندان، نامناسب دانستن داشتن فرزند زیاد و هزینه‌های اقتصادی نیز در رتبه‌های بعدی قرار دارند.
جمع‌بندی
در طول ۴۰ سال اخیر، ۴ سیاست جمعیتی در کشور اجرا شده است. سیاست‌هایی که متناسب با شرایط زمان اجرایی شد و نتایجی نیز داشت. وضعیت کنونی کشور از نظر جمعیت، قابل قبول نیست و با توجه به سالمندی روز افزون، نیازمند جوانی جمعیت هستیم. به گزارش ایرنا ، ولی باید به این نکته توجه داشت که جوانی جمعیت نباید به هر قیمتی رخ بدهد و مسائل مختلف خانواده‌ها باید مد نظر قرار بگیرد. باید مشکلات پیش پای جوانان برای ازدواج رفع شود و تورم افسارگسیخته به کنترل درآید،شرایط مسکن هر سال حادتر نشود وبسته های حمایتی درخور و متناسب با شرایط اقتصادی و اجتماعی، برای زوجین برای فرزندآوری ارائه شود. این‌که بخواهیم فقط به گزاره جوانی جمعیت فکر کنیم و دغدغه سالمندی جامعه را داشته باشیم و فرزندآوری را به هر قیمتی اجرا کنیم، آثار زیان بار فراوانی برای جمعیتی خواهد داشت که بدون محیا شدن شرایط، پایشان را به این جهان باز کرده‌ایم. بنابراین باید تدابیر لازم به کار گرفته شود تا مشکلات اقتصادی -اجتماعی پیش پای زوجین برداشته شود تا با رفع این مسائل، خانوارهای جوان برای فرزندآوری امیدوار شوند.