رخدادی مانند کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ نه تنها بر شرایط اجتماعی و سیاسی کشور تاثیرگذار بوده که تاثیر آن بر وضعیت فرهنگی و هنری هم انکارنشدنی است. تعطیلی تئاترهای لاله‌زار و دستگیری برخی از هنرمندان تئاتر در آن مقطع ، تنها یکی از پیامدهای این رویداد سیاسی بر فعالیت‌های فرهنگی بود.
به گزارش ایسنا، تاکنون نمایشنامه‌های گوناگونی درباره ۲۸ مرداد نوشته شده‌اند و به نظر می‌رسد این رویداد همچنان دستمایه دیگر هنرمندانی است که تمایل دارند از زوایایی تازه به آن بنگرند.
رد پای این اتفاق سیاسی در چندین نمایشنامه به خوبی پیداست که در ادامه این گزارش نگاهی گذرا به برخی از این آثار داریم.
جالب است که اغلب این آثار دو فضای سیاسی و عاشقانه دارند و هنرمندان ما به بررسی عشق‌ها و زندگی‌هایی پرداخته‌اند که به دلیل این اتفاق سیاسی دستخوش تغییراتی شگرف شده یا نابود شده‌اند.
نمایش «تیغ کهنه» از جمله این آثار است. این نمایشنامه نوشته محمد امیر یاراحمدی است که با کارگردانی نادر برهانی مرند هم اجرای صحنه‌ای شده و هم در قالب تله‌ تئاتر از شبکه چهار تلویزیون پخش شده است.
داستان این نمایش سیاسی و عاشقانه درباره شخصی به نام دکتر فرزام از فعالان سیاسی دهه ۳۰ و ۴۰ است. او پس از کودتای ۲۸ مرداد تحت مراقبت‌های شدید حکومت قرار می‌گیرد و ارتباطش با افراد خارج تحت نظر است. در این بین ناظم مدرسه دختر فرزام از او خواستگاری می‌کند. دکتر فرزام با این ازدواج مخالف است اما دخترش اصرار می‌کند. به دکتر فرزام اطلاع می‌دهند این مرد یکی از افراد اطلاعاتی حکومت و عامل نفوذی برای شناسایی فعالان سیاسی است. دستگیری دکتر فرزام و اعدام او و سرخورده شدن دخترش در عشق شرایط زندگی آنها را تغییر می‌دهد.
این اثر نمایشی ابتدا سال ۸۲ در بیست و دومین جشنواره تئاتر فجر روی صحنه رفت و جایزه نویسندگی را گرفت. سپس اجرای عمومی خود را در سال ۱۳۸۳ در تالار چهارسو مجموعه تئاتر شهر روی صحنه برد.
مهدی سلطانی، پیام دهکردی، نرگس هاشم پور، نگار عابدی، هدایت هاشمی، محمدرضا حسین‌زاده و ... بازیگران این نمایش بودند.
همچنین در تله تئاتر آن صدرالدین شجره، مریم بوبانی، مهتاج نجومی، نگار عابدی، سیامک صفری، کیکاوس یاکیده، هدایت هاشمی و پیمان موسوی به ایفای نقش پرداختند.
حسین کیانی با نگارش و کارگردانی نمایش «تیاتر سعدی، تابستان سال ۳۲»، دیگر هنرمندی است که توجه خود را به این رویداد تاریخی نشان داده است.
این نمایش هرچند به طور مستقیم به این حادثه تاریخ پرداخته اما نگاه آن به پیامدهای کودتای ۲۸ مرداد در فضای تئاتر است. نمایش «تیاتر سعدی، تابستان سال ۳۲» زمستان سال ۹۵ در تالار اصلی مجموعه تئاتر شهر روی صحنه رفت.
رویا میرعلمی، علی سلیمانی، مجید رحمتی، خاطره اسدی، شهرام حقیقت دوست، امیر دلاوری، علیرضا ارا و ... از جمله بازیگران این اثر نمایشی بودند.
این نمایش که در سی و پنجمین جشنواره تئاتر فجر در سالن اصلی تئاتر شهر اجرا شد، به رویدادهای پشت صحنه و چگونگی تمرین یک گروه تئاتری در دوران زمامداری شاه می‌پردازد. یعنی خود مکان تئاتر و اعضای گروه و طرز کارشان، موضوع نمایش شده است. آن‌ها به تلخیص و تغییر ژانر متن نمایشنامه «باغ آلبالو» اثر آنتوان چخوف می‌پردازند و سپس آن را تمرین می‌کنند، ضمن آن که به طور همزمان تأثیرات حوادث مربوط به سال ۳۲، جریان دکتر مصدق و رویدادهای بعدی هم بر تئاتر سعدی و گروه نمایشی مورد نظر نشان داده شده که طی آن تئاتر سعدی توسط افراد شعبان بی‌مخ به آتش کشیده می‌شود.
نغمه ثمینی که به زودی کتاب جدیدش با عنوان «دیو جغرافی و دست‌های دکتر زمل وایس» در قفسه کتابفروشی‌ها قرار می‌گیرد، یکی از نمایشنامه‌نویسانی است که در چند نمایشنامه خود به اتفاقات تاریخی توجه داشته است.
او با نگارش نمایشنامه‌ «شکلک» به کودتای ۲۸ مرداد در بستری عاشقانه پرداخته است. در این نمایشنامه که با کارگردانی کیومرث مرادی اجرا شده است، زوجی جوان و بی‌پول به نام‌های شریف و نگار در خانه‌ای متروکه ساکن می‌شوند. شریف دانشجویی است که همزمان مسافرکشی هم می‌کند و همسر جوان او پا به ماه است. آنان در این خانه متوجه حضور زوجی دیگر نیز می‌شوند؛ عالیه و حسن شکلکی. زوجی که اوایل دهه ۳۰ به قتل رسیده‌اند. حسن شکلکی از نوچه‌های شعبان بی‌مخ است که دل در گرو عشقی محال به نام نقره دارد که معشوقه شعبان جعفری است. در مقابل، همسر او عالیه شکلکی بدجوری دل باخته حسن است.
در این نمایشنامه با سفر به بخشی از تاریخ، نگاهی گذرا به ماجراهای بعد از کودتا داریم؛ عشق‌های محالی که شکل می‌گیرد و زندگی‌هایی که به نابودی می‌رسد و در نهایت حسن و عالیه هر دو به دست عوامل شعبان بی‌مخ به قتل می‌رسند.
این نمایش ابتدا سال ۱۳۸۱ در بیست و یکمین جشنواره تئاتر فجر با بازی پانته‌آ بهرام، احمد ساعتچیان، ستاره پسیانی و محمدرضا حسین‌زاده اجرا شد و جوایز گوناگونی از جمله نویسندگی را از آن خود کرد و سال بعد نیز با همین ترکیب بازیگران اجرای عمومی خود را انجام داد.
سپس سال ۹۲ با بازی پانته‌آ بهرام، امیر جعفری، ستاره پسیانی و نوید محمدزاده به عنوان اثری بازتولیدی در تالار شمس موسسه اکو اجرا شد.
اما نمایش «راپورت‌های شبانه دکتر مصدق» نگاهی مستقیم‌تر به این اتفاق تاریخی داشته است. این نمایش به نویسندگی و کارگردانی اصغر خلیلی، بیش از آنکه به شخصیت نخست وزیر اسبق در حکومت محمدرضاشاه پهلوی بپردازد، درباره کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ خورشیدی است.
این اثر نمایشی تابستان سال ۹۵ با بازی فرهاد آییش، ایرج راد، علیرضا آرا، رویا میرعلمی، رضا بهبودی، خسرو امیری، نرگس محمدی، خسرو احمدی و ... در تالار وحدت روی صحنه رفت.
خلیلی در این نمایش برهه‌هایی از زندگی محمد مصدق را به تصویر کشید. در این نمایش که بر مبنای زندگی دکتر محمد مصدق بعد از ملی شدن صنعت نفت تا مرگ او تنظیم شده بود، بیش‌تر بر عوامل رخداد کودتای ۲۸ مرداد و مرگ مصدق از زاویه دید رسانه‌ها و افکار عمومی تمرکز شد.
نمایش «دکتر نون زنش را بیشتر از مصدق دوست دارد» به کارگردانی هادی مرزبان، نیز اثری است که در بستری سیاسی و عاشقانه به ماجراهای کودتا پرداخته است.
این نمایش بر اساس داستانی به همین نام از شهرام رحیمیان، نوشته و اجرا شد. در آغاز حسین پاکدل، این داستان را به نمایشنامه‌ای با نام «عشق و عالیجناب» تبدیل کرد که قرار بود هادی مرزبان آن را روی صحنه ببرد که این تصمیم عملی نشد و حسین پاکدل خود دست به کار کارگردانی این نمایشنامه شد.
داستان این نمایش درباره عشق دکتر نون و ملک‌تاج است. آنان با عشقی آتشین ازدواج می‌کنند اما بعد از کودتا و دستگیری دکتر نون، او که در زندان صدای شکنجه‌های همسرش را می‌شنیده، به ناچار به مصاحبه‌ای تلویزیونی علیه دکتر مصدق تن می‌دهد تا همسرش را از این شکنجه برهاند ولی بعد از آزادی از زندان تازه اسارت او آغاز می شود و کابو دکتر مصدق هرگز دست از سر او برنمی‌دارد و زندگی این زوج را به جهنمی غیر قابل تحمل تبدیل می‌کند.
پاکدل سال ۹۰ این نمایشنامه را با کارگردانی خودش در سی‌امین جشنواره تئاتر فجر روی صحنه برد. ستاره اسکندری، بابک حمیدیان، عاطفه رضوی، سیامک صفریف ایوب آقاخانی، مرتضی آقاحسینی و ... بازیگران این اثر نمایشی بودند.
قرار بود اجرای عمومی این نمایش بهار سال ۹۱ با بازی سیامک صفری، ژیلا سهرابی، رحیم نوروزی، نسیم ادبی، ایوب آقاخانی، مرتضی آقاحسینی، معصومه قاسمی‌پور، محسن حسینی، طوفان مهردادیان، امیررضا وزیری، ابراهیم عزیزی، هومن خدادوست، نوید محمدزاده، امین میری، پرهام دلدار، محمدرضا خسرویان، بهنام قربانی، جواد پولادی روی صحنه برود اما حجم بالای ممیزی‌ها سبب شد که پاکدل از اجرای این نمایش منصرف شد و این اثر نمایشی هرگز نوبت اجرای عمومی خود را انجام نداد.
هادی مرزبان، دیگر کارگردانی که این متن را بسیار دوست می‌داشت و از سال‌ها پیش در اندیشه اجرای آن بود تا نمایشی را با عنوان اصلی داستان روی صحنه برد.
نمایش «دکتر نون...» بهار سال ۱۴۰۱ با بازی حامد کمیلی و بهنام تشکر در تالار اصلی مجموعه تئاتر شهر روی صحنه رفت.
نمایش«این نوبت از کسان» نوشته ایثار ابومحبوب و کار حسین ذوقی هم دیگر اثری است که به این اتفاق تاریخی اشاره داشته است. هرچند این نمایش درباره دادگاه دکتر مصدق است، اما طبیعتا در خلال آن نگاهی هم به ماجرای کودتا شده است.
نمایش از مصرع یکی از اشعار معروف «سیف فرغانی» انتخاب شده که با این مطلع آغاز می‌شود: «هم مرگ بر جهان شما نیز بگذرد/ هم رونق ِ زمان شما نیز بگذرد/…/ این نوبت از کسان به شما ناکسان رسید/ نوبت ز ناکسان ِ‌ شما نیز بگذرد.»
این نمایش خرداد ۹۰ با بازی محمد رضا نجفی در تالار استاد انتظامی خانه هنرمندان ایران به‌ صحنه رفت. در این نمایش ماجرای دکتر مصدق و دادگاه مشهور او از دیدگاه منشی نخست وزیر روایت شد. دادگاهی که عکس مصدق در آن به دلیل خستگی و خواب‌آلودگی‌اش اهمیتی ویژه دارد.
در این گزارش تنها چند نمایش که به این رویداد تاریخی سیاسی اشاره داشته‌اند، مرور شده است.