زهرا وصالى - دانشجوی دکتری آب زیرزمینی
جواد میردار هریجانی مسئول پژوهشکده تالاب بین المللی هامون در نشست واکاوی مسئله آب سیستان بعد از معرفی تالاب هامون گفت: خشک شدن تالاب، منجر به مهاجرت زیاد و تشدید ریزگردها به خصوص در یک دهه اخیر شده است. وی ۴ رودخانه بزرگ تغذیه کننده تالاب هامون را برشمرد که بیش از ۹ میلیارد متر مکعب آب را در سال وارد این تالاب می‌کنند. حقابه سیستان از رودخانه هلمند بر اساس توافقنامه سال ۱۹۷۳، حدود ۲۶ متر مکعب در ثانیه که معادل ۸۲۰ میلیون متر مکعب در سال است که بایستی افغانستان در سال‌های آبی نرمال به ایران دهد. ۴ چاه نیمه به عنوان مخزن ذخیره آب با توجه به شرایط قرار داشتن رودخانه هیرمند توسط ژاپنی‌ها در دهه ۶۰ و دهه ۸۰ در سیستان احداث شده است که مجموع ذخایر آنها یک میلیارد و پانصد متر مکعب می‌باشد. رئیس پژوهشکده تالاب بین‌المللی گفت: افغانستان ۱۶۳ میلیارد متر مکعب آب از بارش‌های سالانه دریافت می‌کند که ۵۷ میلیارد آن، آب قابل دسترس می‌باشد و از آنجا که ۶۱ درصد مردم افغانستان کشاورزند، توسعه سدسازی در این کشور رشد چشمگیری داشته است. در همین راستا افغانستان ۴۲ سد بزرگ، ۱۲ سد در حال احداث، ۵ سد در مرحله طراحی و ۹ سد در حال مطالعه اقتصادی و محیط زیستی دارد.
به گفته میردار هریجانی سدهای مهم افغانستان که برای ایران مهم هستند، سد کجکی در بالا دست رودخانه هیرمند با ظرفیت ۲ میلیارد متر مکعب و در فاصله ۷۰۰ کیلومتری مرز ایران و بند کمال خان که در فاصله ۷۰ تا ۸۰ کیلومتری مرز ایران و با ظرفیت ۵۲ میلیون متر مکعب است. این بند ظرفیت کمی دارد و قبل از ساخت این بند، آب هیرمند که به عنوان حقابه ایران بوده و جدای آن وارد ایران می‌شده است. متاسفانه این بند، آب را کاملا منحرف و به سمت گودزره هدایت می‌کند. مشکل این بند شیب آن است که آب به سمت ایران جاری نمی‌شود. نکته جالب اینکه ایران در زمان ساخت این بند، علاوه بر نداشتن عکس‌العمل ممانعتی، حتی سیمان آن را نیز فراهم کرده است. نقش بند کمال خان در سیستان آنچنان چشمگیر است که وضعیت منابع آب سیستان را به زمان قبل از ساخت بند کمال خان و بعد از ساخت بند کمال خان تقسیم بندی می‌کنند. در ادامه دکتر میردار ، از رودخانه فراه بعنوان رودخانه دیگر تغذیه کننده تالاب هامون نام برد که نزدیک بودن اتمام ساخت سد بخش آباد بر روی این رود این منبع تامین کننده نیز از دسترس ما خارج خواهد شد و تشدید مسئله گرد و خاک تالاب هامون سابوری بیش از قبل تشدید خواهد شد.
وی تاکید کرد تنها سند در دسترس ما برای گرفتن حقابه زیست محیطی به قبل از ساخت بخش آباد در معاهده دلتا می‌باشد که در آن بیان شده است که هامون‌ها باید از فراه رود و هاروت رود تامین شوند و هیرمند به تامین کشاورزی و شرب سیستان اختصاص یابد. وی وضعیت فعلی آب سیستان را با توجه به خشک شدن چاه نیمه‌های ۲ و ۴ و رو به اتمام بودن چاه نیمه‌های ۱ و ۳ بسیار نامناسب و بغرنج عنوان کرد. به گفته میردار، طرح‌های اضطراری تامین آب سیستان و زاهدان در قالب حفر ۱۱۵ حلقه چاه با تامین ۲۷ میلیون متر مکعب در سال پیش بینی شده است و بیان داشت که تا دو ماه آینده قرار است که آب این چاهها به تامین آب سیستان کمک کند. این آب‌ها شیرین هم نیستند و نیاز به شیرین‌سازی دارند و ۶۰ درصد نیاز آبی سیستان را در پیک مصرف تامین خواهند کرد. یکی دیگر از پیش بینی های تامین کننده آب در سیستان و بلوچستان کریدور شرقی انتقال آب دریای عمان به استان‌های شرقی به طول ۱۷۰۰ کیلومتر و سه قطعه چابهار تا زاهدان- بیرجند و مشهد می‌باشد که ظرفیتی در حدود ۲.۴ میلیون متر مکعب آب شیرین را داراست که ظرفیت خط انتقال زاهدان از این خط ۲۸۰ میلیون متر مکعب پیش بینی شده است. او گریزی نیز به پروژه آب‌های ژرف زد و بیان کرد که ۳ حلقه چاه ژرف در سیستان حفر شده است که متولی آن معاونت علمی ریاست جمهوری می‌باشد.
چاه شماره ۱ به عمق ۳۰۰۰ متر که در عمق‌های مختلف به آب رسیده است با دمای ۸۰ درجه و شوری ۲۰ میلی‌گرم در لیتر در ۵۰ کیلومتری زابل واقع شده است و روزانه ۱۵۰۰ متر مکعب آب از آن استحصال می‌شود. چاه شماره ۲ نیز در نزدیکی چاه شماره ۱ بوده و آب کمی شورتری دارد ولی عمق کمتری دارد و چاه شماره ۳ در شهرستان نیمروز عمق و دمای کمتر دارد که فعلاً تنها این چاه پس از اصلاح و نمک زدایی وارد شبکه آب نیمروز شده و ظرفیت آن ۱۰۰۰ متر مکعب در شبانه روز بر اساس اعلام معاونت علمی ریاست جمهوری است. وی مشکلات مسئله سیستان را مدیریتی، محیط زیستی و اقتصادی عنوان کرد و پیشنهاد کرد که بایستی اراده ملی در مجاب کردن مردم افغانستان به تامین حقابه سیستان و تبدیل بحران آب سیستان به یک بحران بین‌المللی اشاره کرد و لزوم استمداد خواستن از سازمان‌های بین‌المللی را متذکر شد. دکتر میردار از تلاش‌های ملی و تشکیل کارگروه مسئله سیستان و همچنین از بازدیدهای صورت گرفته در ماه‌های اخیر از افغانستان اظهار امیدواری کرد. وی همچنین مدیریت آب‌های داخلی در این منطقه و رودخانه های داخلی تامین کننده آب هامون را ضروری دانست و گلایه‌ای از وزارت کشاورزی در استفاده از آب شرب در گلخانه‌های سیستان کرد و گفت که هر چند ممکن است که این وزارتخانه در جهت کمک به مردم سیستان این تصمیم را گرفته باشد، اما این اقدام درستی به نظر نمی‌رسد. وی از تبخیر بالای چاه نیمه‌ها خبر داد و انتقاد کرد که برای تبخیر سیستان متاسفانه فکری نشده است و از نبود مسئله بازیافت آب گله کرد. به گفته وی تبادل تجاری و فرهنگی بین مردم سیستان و افغانستان با ساخت دیوار مرزی در حال از بین رفتن است و افزود:از پتانسیل قومی و قبیله‌ای با ساخت این دیوار مرزی در تامین آب دیگر نمی‌توان بهره گرفت. رئیس پژوهشکده تالاب بین‌المللی هامون در انتها بهترین راهکار برای مجاب افغان‌ها، متوجه کردن مردم افغانستان به این قضیه که خشک شدن هامون و کم آبی سیستان و از بین رفتن کشاورزی تبعات منفی‌اش به مردم افغانستان هم خواهد رسید و گرد و غبار حاصل، مرز نمی‌شناسد و دو کشور را دچار تبعات زیست محیطی خواهد کرد.