تهران در هفته ای که گذشت کانون رایزنی های سطح بالای امنیتی در خصوص تحولات قفقاز جنوبی بود. پس از تحولات اخیر در مرزهای شمالی ایران و انحلال جمهوری آرتساخ و بازپس گیری اراضی جمهوری آذربایجان در ناگورنو-قره باغ و با توجه به حساسیت‌های موضوع، مشاور امنیت ملی ارمنستان و نماینده ویژه رئیس جمهور آذربایجان با حضور در ایران گزارش های خود در خصوص منطقه را به گوش مقامات ارشد ایرانی رساندند.
ایران تلاش کرده است مسائل کلیدی و اولویت های قفقاز را تفکیک کرده و آنها را برای همسایگان ارمنی-آذری و بازیگران منطقه ای روشن کند. بر این اساس تهران با حمایت از آزادسازی اراضی متعلق به آذربایجان در قره باغ، در عین حال تاکید جدی بر تضمین حقوق ارامنه ساکن قره باغ کوهستانی دارد و خواهان رسیدگی به آوارگان و پناهجویان ارمنی است که طی هفته گذشته از آرتساخ خارج شده اند.
در طرف آذری ماجرا، ایران نسبت به دسترسی جمهوری آذربایجان به نخجوان، پذیرای هرگونه همکاری با باکو است وحتی در این خصوص توافقاتی با طرف آذری بعد از جنگ دوم قره باغ داشته و ابتکارات دیگری نیز به منظور اتصال باکو به نخجوان روی میز گذاشته است. تهران هرگونه عدم پذیرش این ابتکارات از سوی آذربایجان را به حساب بهانه جویی و برنامه باکو برای انسداد مرزی ایران-ارمنستان و دستکاری جغرافیای قفقاز می گذارد. در این صورت برنامه ایران عوض خواهد شد.
ایران این سیگنال را به خوبی برای الهام علی اف و حامیانش فرستاده است که از افزایش وزن ژئوپلتیک باکو پس از پس گرفتن قره باغ دچار سو محاسبه نشده و جاه طلبی را کنار بگذارند. این نکته را رئیس ستاد کل نیروهای مسلح ایران در دیدار با مشاور امنیت ملی ارمنستان به طرف آذری یادآور شد؛ جایی که گفت: ارتقاء توان دفاعی و توانمندی‌های نظامی هر کشوری نباید با اهداف و نیات تهاجمی همراه باشد.
همچنین به گفته محمد جمشیدی معاون سیاسی رئیس جمهوری، رئیسی در دیدارهای جداگانه با فرستادگان
تهران متحد واقعی ایروان
در طرف ارمنی ماجرا هم، تهران تلاش می کند به دولت پاشینیان نسبت به افتادن در دام غربی‌ها و بازی در پروژه آمریکایی هشدار دهد. ایران با ابتکار عملی که سرلشگر باقری در دیدار با طرف ارمنی مبنی بر حضور صلح بانان ایرانی در منطقه، ارائه داد، پس از حضور دیپلماتیک ایران و بازگشایی سرکنسولگری در استان قاپان ارمنستان در سال گذشته برای خاطر جمع شدن ایروان کافی است تا به این نتیجه برسد متحدی بهتر از ایران نخواهد یافت. ایروان بالاترین تضمین‌ها را هم از سوی مقامات نظامی ایران در جریان سفر فرستاده خود به تهران دریافت کرده است.
الگوی های پیچیده در قفقاز
شدت و سرعت تحولاتی که در قفقاز به عنوان بخشی از منازعه ارمنی-آذری در جریان دارد ارتباط مستقیمی با مرزهای سرزمینی و ژئوپلتیک ایران پیدا می کند. این منطقه جغرافیایی در مرزهای شمالی ایران از دهه‌ها قبل به دلیل اهمیت راهبردی به ویژه ظرفیت ترانزیتی آن به محلی برای نقش آفرینی قدرت‌های بزرگ جهانی و منطقه‌ای شده است.
همین موضوع البته به پیچیدگی های قفقاز برای سیاست خارجی بازیگران این منطقه افزوده و باعث چند وجهی شدن مدل های تصمیم گیری و همچنین شبکه ای شدن الگوهای همکاری و رقابت در این محیط شده است.
این منطقه همچنین طی سالهای گذشته یک مهمان ناخوانده هم به خود دیده است. رژیم صهیونیستی به مرور با روابطی که با آذربایجان برقرار کرده است، روابطی که تا سطح یک مشارکت راهبردی میان باکو-تل آویو هم ارتقا پیدا کرده است برنامه تبدیل شدن قفقاز جنوبی به منشا تهدید و بی ثباتی برای ایران را دنبال می کند.
دستور کار ایرانی
در چنین شرایطی، به نظر می رسد ایران با وجود اتخاذ نوعی از سیاست «بی‌طرفی فعال» در قفقاز طی ۳۰ سال گذشته اینبار نمی‌خواهد تنها نظاره‌گر روند اتفاقات در مرزهای شمالی خود باشد. ایران که در جنگ نخست قره باغ در دهه ۹۰ میلادی که به سرعت پس از فروپاشی اتحادیه جماهیر شوروی ۲ جمهوری استقلال یافته از شوروی رخ داد، در سازوکار آتش بس میان جمهوری آذربایجان-ارمنستان مشارکت داشت، در جنگ دوم هم در پاییز ۲۰۲۰ میلادی کم و بیش همین سیاست را دنبال کرد.
مناقشه طولانی قره باغ به عنوان اراضی متعلق به آذربایجان که در اشغال ارمنستان بود، انتخاب های سیاست خارجی ایران را در محدودیت قرار داده بود و هرگونه سیاستی از سوی ایران به طور اجتناب ناپذیری موجب رنجش یکی از همسایگان ایران در قفقاز جنوبی می شد. حالا که به نظر می رسد این مانع محدودیت‌ساز ارضی مقابل دستگاه دیپلماسی و محاسباتی کشور قرار ندارد، تهران با آزادی عمل بیشتری نسبت به گذشته می تواند به سمت طراحی دستور کار ایرانی برای قفقاز حرکت کند.