گروه جامعه - در سال‌های دور مسئله مهاجرت از ایران با فرار مغزها گره خورده بود، اما در سال‌های اخیر میل به مهاجرت کردن در همه لایه‌های اجتماعی جامعه نفوذ کرده تا شاید سبب‌ساز مهاجرت توده‌ای ایرانیان از کشور شود.
این در حالی است که معاون کنسولی، مجلس و امور ایرانیان وزارت خارجه در اسفند سال گذشته اشاره به طرح پرسمان تردد برای ایرانیان خارج از کشور گفت: نزدیک به ۵ میلیون ایرانی در خارج از کشور هستند و آمریکا، ترکیه، کانادا، انگلستان و آلمان پنج کشوری هستند که ایرانیان بیشتر در آنجا زندگی می‌کنند.
5 میلیون ایرانی بیرون از کشور
در آن زمان و به گزارش ایلنا علیرضا بیکدلی معاون کنسولی، مجلس و امور ایرانیان وزارت خارجه درباره طرح پرسمان تردد ایرانیان مقیم خارج از کشور گفت: موضوع ایرانیان خارج از کشور در دستور کار دولت و وزارت امور خارجه قرار دارد و شورای عالی ایرانیان خارج از کشور نسبت به ارائه خدمات ماموریت دارد و حمایت تلاش خود را انجام خواهد داد. در این زمینه جلساتی با حضور ریاست محترم جمهور و شورای عالی ایرانیان انجام شد و مصوبات آن در دبیرخانه وجود دارد که ملزم به اجرای آن مصوبات است.
وی افزود: یکی از آن مصوبات تصویب طرح پرسمان تردد بود. طرح پرسمان تردد به معنای پرسش اینترنتی درباره اتباع ایرانی خارج از کشور است. همزمان با تصویب این طرح، کمیسیون ویژه‌ای برای بررسی این موضوع تشکیل شد. شورای عالی و کمیسیون ویژه پرسمان تردد نماینده دستگاهی هستند که درباره تردد ایرانیان مسئولیت دارد تا اگر کسی برای ورود به داخل کشور سوال داشته باشد می‌توانند پاسخ دقیق بدهند.
به گزارش ایلنا معاون کنسولی وزارت خارجه تصریح کرد: تعداد کثیری از ایرانیان خارج از کشور و به طور منظم از سال ۹۸، ۸۵۰ هزار نفر از ایرانیان به کشور تردد کردند. این آمار در زمان کرونا کاهش پیدا کرد و در سال جاری این آمار نزدیک به رقم سال ۹۸ است که از آن عبور خواهد کرد. طرح پرسمان تردد برای ایرانیانی است که به هر دلیلی فکر می‌کنند در صورت سفر یه ایران با مشکلاتی مواجه می‌شوند یا خروج آنان از کشور با مشکلاتی مواجه باشد در صورتیکه تجربه کار در نمایندگی‌های مختلف نشان می‌دهد که هیچ مشکل و مانعی برای سفر بسیاری از ایرانیان خارج از کشور به ایران وجود ندارد بنابراین ما صورت مساله را حل کردیم.
معاون کنسولی وزارت خارجه یادآور شد: در مورد آمار اینکه کدام کشورها با ما تماس گرفتند بیشترین تعداد درخواست از ایرانیان ترکیه، آمریکا، آلمان و کانادا است. همچنین آمار ایرانیان ساکن انگلستان، ایتالیا، سوئد و استرالیا به نسبت قابل توجه است. همچنین ۱۱۴ کشور وجود دارند که به صورت یک نفره درخواست خودشان را ثبت کردند.
وی افزود: ما مایل هستیم هموطنان ما هر دیدگاهی دارند به ما اعلام کنند و ما آمادگی داریم که اطلاعات بیشتری ارائه کنیم. همه کسانی که از طریق سامانه میخک پاسخ مثبت گرفتند که هیچ مانعی وجود ندارد، این افراد به طور قطع در سفرها بدون هیچ مانعی می‌توانند وارد و خارج شوند و هیچ مانعی وجود نداشته و این اطمینان وجود دارد و این شیوه بسیار مطمئنی است تا افرادی که در محیط روانی نسبت به جمهوری اسلامی دارای تردید هستند، با مراجعه به این سامانه از حالت تردید خارج شوند.
بیکدلی خاطرنشان کرد: در میان ایرانیان خارج از کشور بر اساس منابع اطلاعاتی که موجود است آمار متنوعی وجود دارد برخی منابع بین المللی داریم که آمار اتباع خارجی سایر کشورها را منتشر می‌کنند و افرادی که تابعیت مضاعف دارند که این آمار قابل اتکا نیست، زیرا با دریافت تابعیت دوم آن‌ها را از تابعیت ایرانی خارج می‌کنند، اما از نظر ما ایرانی هستند و تابعیت آن‌ها با گرفتن تابعیت دوم نقض نمی‌شود بلکه تابعیت دوم کأن لکم تلقی می‌شود؛ بنابراین آمار کامل نیست.
مهاجرتی که دیگر فقط فرار مغزها نیست
شاید یک روزهایی که از مهاجرت صحبت می‌شد بلافاصله گزینه فرار مغزها به اذهان خطور می‌کرد، مسئله‌ای که به مهاجرت نخبگان دانشگاهی از کشور اشاره داشت، آن‌ها مهاجرت می‌کردند که بتوانند به تناسب مهارت خود در دانشگاه‌ها یا شرکت‌های بین‌المللی فعالیت دانشگاهی یا اقتصادی خودشان را با کیفیت بهتری ادامه دهند؛این روند متوقف نشد، حتی اگر آمارهای دقیق‌تری وجود داشته باشد مواجهه با سیر صعودی مهاجرت نخبگان دانشگاهی در سال‌های اخیر اصلاً دور از انتظار نیست. اما حالا اتفاق دیگری رخ داده، هم میل به مهاجرت و هم اقدام به مهاجرت از سطح نخبه دانشگاهی یا افراد متخصص عبور کرده و تبدیل به یک همه‌گیری شده است، طوری‌که گروه‌های مختلف اجتماعی و اقتصادی حتی اگر نتوانند ایده مهاجرت‌شان را محقق کنند اما احتمالاً میان اولویت‌های زندگی‌شان آن را حفظ می‌کنند تا شاید در زمان مناسبی جامع عمل به آن بپوشانند. این میل و اقدام گسترده به مهاجرت چیزی هست که اردشیر گراوند، جامعه‌شناس و پژوهشگر مسائل اجتماعی از آن به‌عنوان «مهاجرت توده‌ای» نام می‌برد.
او به خبرآنلاین می‌گوید: «مردم در ابعاد مختلف احساس ناامنی عمومی می‌کنند، بنابراین فرزندان‌شان را به خارج از کشور می‌فرستند. مهاجرت و باروری ویژگی چسبندگی دارند، یعنی اگر یک نفر مهاجرت کند نفر بعدی را با خودش می‌برد، به نظرم مهاجرت به‌بیرون از ایران همچنان ادامه دارد و ممکن است شکل جدی‌تر پیدا کند یعنی مثلاً مانند افغانستانی‌ها توده‌ای مهاجرت کنیم.»
او ادامه می‌دهد: «خانوار ایرانی با مسئله از دست دادن یک عضو خانواده مواجه شده است، یعنی مهاجرت‌های داخلی و خارجی سبب شده عموم خانوارهای ایرانی یک عضو خانواده خود را از دست بدهند و از آن دور شوند.»
مهاجرت و نبود افق دید برای آینده
درهمین‌باره سمیه توحیدلو، جامعه‌شناس به خبرآنلاین می‌گوید: «به نظر می‌رسد به‌عنوان هفتمین کشور مهاجر فرست شناخته می‌شویم. یکی از دلایل مهاجرت فشار اجتماعی است یعنی اگر فرد شرایط خوبی داشته باشد فشار هم نسلی‌ها و اطرافیان برای مهاجرت اتفاق می‌افتد. یکی از دلایل تشویق به خارج رفتن جوانان، نبود افق دید برای آینده است. وقتی افراد از تصمیم‌گیری برای آینده ناتوان می‌شوند به این دلیل است که نمی‌دانند فردا روزی چه اتفاقی خواهد افتاد، ارزش پول ملی چه‌قدر می‌شود، و انواع مسائلی که ثبات را متزلزل می‌کند. این موضوعات باعث انواع مهاجرت می‌شود.»
اوا ادامه می‌دهد: «یک بخشی از مهاجرت جامعه ما برخلاف گذشته، مهاجرت خانوادگی است. نگرانی از اینده فرزندان به نوعی در میزان مهاجرت در سال اخیر تاثیرگذار بوده است. نمودهای مهاجرت انقدر زیاد است که هرکسی در حلقه اطراف خودش آن را لمس می‌کند، نمونه‌اش در بیمارستان‌ها، فضای آکادمیک و دانشگاهی دیده می‌شود. آمار و رقم مهاجرت آن‌قدر زیاد است که جمعیت ایرانیان خارج از کشور بعد از این حجم از مهاجرت تغییرات بزرگ و گسترده‌ای خواهد داشت.»
آن‌ها که مهاجرت می‌کنند از تغییر شرایط جامعه ناامید شده‌اند
همچنین فاطمه موسوی ویایه، جامعه‌شناس و پژوهشگر مسائل اجتماعی درباره موج مهاجرت ایرانی‌ها به خارج از کشور به خبرآنلاین می‌گوید: «همه ناظران توافق دارند موج فعلی مهاجرت ایرانیان عادی نیست. هیرشمن در مقاله «خروج، اعتراض، دولت» اشاره می‌کند گاهی شهروندان در تقابل با دولت به این نتیجه می‌رسند که اعتراض به جایی نمی‌رسد یا هزینه‌اش بسیار زیاد است و خروج را در دستور کار خویش قرار می‌دهند و از کشورشان مهاجرت می‌کنند.»
او ادامه می‌دهد: «افزایش ۱۴۰ درصدی موج مهاجرت جوانان متخصص در یک‌سال اخیر که بیش از نیمی از آنان زن بودند را می‌توان توسل به استراتژی خروج به دلیل ناامیدی از تغییر و اصلاح دولت دانست. علوم اجتماعی ورای تصمیم‌های فردی به روابط و ساختارهای اجتماعی می‌نگرد، با این زاویه دید آن‌ها که مهاجرت می‌کنند از تغییر شرایط جامعه ناامید شده‌اند و به‌همین دلیل کشور را ترک می‌کنند.»
این جامعه‌شناس بیان می‌کند: «امسال شرایطی مشابهی با سال ۱۴۰۲ خواهد داشت، یعنی صبر و انتظار ضمنی جامعه در شرایط انسداد سیاسی، مشکلات اقتصادی مانند گرانی، تورم، بیکاری و فقر افزایش پیدا می‌کند، به تبع آن موج مهاجرت و آسیب‌های اجتماعی چون سرقت، اعتیاد، خودکشی و خشونت‌های اجتماعی از جمله قتل و نزاع بیشتر خواهد شد. مشکلات زیست محیطی مثل آلودگی هوا، کمبود آب و فرونشست زمین بدتر خواهد شد. جامعه ایران مثل فنری است که در حال جمع شدن است و این فنر در سال ۱۴۰۳ فشرده‌تر می‌شود.»
فاصله گرفتن مردم و حکومت با افزایش بگیر و ببندها
نیره توکلی، جامعه‌شناس هم نظر مشابهی دارد، او به خبرآنلاین می‌گوید: «وقتی دولت‌های تمامیت‌خواه سرکار می‌آیند ذره‌ای تلاش نمی‌کنند که مردم را به خودشان جذب کنند بنابراین سیر مهاجرت بیشتر می‌شود طوری‌که حالا مسئله‌ مهاجرت بسیار ناامیدکننده است.»
او ادامه می‌دهد: «امید دادن به مردم خیلی باید بیشتر از این باشد. راه حل مقابله با این همه تبلیغاتی که برای مهاجرت می‌شود این است که مردم احساس فاصله با حاکمیت نکنند اما با بگیر و ببند، تمامیت‌خواهی و یکدست کردن حکومت به نفع یک جناح، این فاصله بیشتر می‌شود.»