یک دسیسه شدید ژئوسیاسی بار دیگر در اطراف پروژه خط لوله گازرسانی خزر که در مقاطع مختلف بخشی از پروژه های نابوکو و کوریدور انرژی جنوبی با هدف رساندن گاز ترکمنستان به بازار اروپا با دور زدن روسیه بود، در حال چرخیدن است. پروژه انتقال گاز ترانس‌ خزر با چالش‌‌های بسیار زیادی مواجه است. در حال حاضر نیز به نظر می‌‌رسد انگیزه‌ های سیاسی اروپا و ترکیه برای حذف ایران و روسیه از مسیر انتقال انرژی در این پروژه بیش از صرفِ منافع اقتصادی ناشی از آن حائز اهمیت است. از این‌ رو چشم ‌انداز اجرای آن با توجه به مواضع سیاسی روسیه و احتمالا جمهوری اسلامی ایران مبهم خواهد بود. با این ‌حال باید به این نکته نیز توجه داشت که طرح انتقال گاز ترانس خزر در بستر یک طرح ژئواکونومیکی کلان در حال پیشرفت است که شامل محورهای دیگری نظیر انتقال نفت قزاقستان به قفقاز، راه ‌اندازی و توسعه کریدور میانی و پیوستگی ژئوپلیتیکی آسیای مرکزی و قفقاز با محوریت مناقشه قره‌ باغ و کریدور زنگه ‌زور است.
به گزارش رگنیوم و به نقل از تارنمای دیپلماسی ایرانی، با آغاز جنگ اوکراین و اعمال تحریم‌‌ها علیه روسیه، اروپا از حدود 200 میلیارد متر مکعب گاز در سال محروم شد. این موضوع دو روند موازی را در پی داشت. نخست، اروپا برای جبران کسری انرژی خود به دنبال منابع جایگزین بوده و درصدد است به هر میزان ممکن، این حجم عظیم از گاز روسیه را از طریق منابع دیگر جبران کند. دوم، روسیه که حجم عظیمی از گاز صادراتی ‌‌اش بدون مشتری باقی مانده، به دنبال مشتریان جدید و مسیرهای بالقوه برای انتقال این منابع برآمده است. هر دو روند مذکور نیز به دلیل شرایط خاص انتقال گاز طبیعی با چالش‌‌هایی مواجه بوده است.
خط لوله ترکمنستان و بازیگری ایران
انتقال گاز طبیعی به طور عمده از طریق خط لوله انجام می ‌شود و با توجه به قیمت نسبتا پایین این محصول، فقط در توافق‌های بلند مدت و با حجم قابل ‌توجه این سرمایه‌ گذاری مقرون به ‌صرفه است. در چنین شرایطی، آسیای مرکزی یکی از حوزه‌ های رقابت روسیه و اروپا برای تعیین نظم جدید انرژی با محوریت گاز بوده است. نشست اخیر روسای جمهوری ترکیه، آذربایجان و ترکمنستان در شهر آوازه یکی از رویدادهای مهمی است که به نظر می‌‌رسد زمینه‌‌های نخستین اقدام اثرگذار در این حوزه در آسیای مرکزی را فراهم آورد.
این موضوع ضریب موفقیت آن در رقابت‌‌های ذکر شده را افزایش می‌‌دهد. با این ‌حال کشورهای آسیای مرکزی و به ویژه ترکمنستان نگاه کاملا عملگرایانه‌‌ای به این پروژه دارند و به ‌هیچ ‌وجه خواستار درگیر شدن در آن نیستند. از این رو، پیش ‌بینی می ‌شود که در صورت افزایش هزینه‌ های سیاسی ناشی از این مشارکت و درعین ‌حال ارتقاء منافع اقتصادی و راهبردی آسیای مرکزی در پروژه‌ های مذکور، به‌ خودی ‌خود عملگرایی و منطق هزینه – فایده جایگزین نگاه‌‌های سیاسی غالب شود. آستانه افزایش هزینه و مرزبندی آن با تنشِ سیاسی، موضوع مهمی است که در تعامل نزدیک دولت‌‌ها قابلیت تفکیک است.
یک خط لوله قدیمی و تصمیماتی تازه
در همین حال محمود خاقانی، مدیر کل پیشین امور خزر و آسیای میانه وزارت نفت در همین باره و در گفت و گویی با ایلنا، درباره برنامه ترکیه، ترکمنستان و آذربایجان برای اجرایی کردن خط لوله ترانس‌خزر و تاثیر آن بر برنامه‌های احتمالی صادراتی ایران اظهار می‌گوید: «بحث احداث خط لوله در عرض دریای خزر و انتقال گاز ترکمنستان از مسیر باکو و تفلیس و ارزوم تا اروپا جدید نیست و از زمان فروپاشی شوروی سابق مطرح بوده است. در آن زمان امریکا وارد دریای خزر شده بود و براینکه صادرات انرژی منطقه از مسیر ایران و روسیه نباشد این بحث را مطرح کرد. آن زمان گاز ترکمنستان از مسیر روسیه به اروپا می‌رفت، گاز ایران هم از مسیر شوروی سابق و خط لوله آیگت یک و آستارا به جمهوری آذربایجان (شوروی سابق) و اروپا می‌رفت اما ایران پولی از اروپا دریافت نمی‌کرد و شوروی سابق به جای گاز به ایران کالا و خدماتی مثل وسیله حمل و نقل نظامی می‌داد و یا ذوب آهن اصفهان را احداث کرد.»
چرا سیاست گازی هاشمی‌رفسنجانی اجرایی نشد؟
وی افزود: «آن زمان ایران امکانی برای صادرات گاز به اروپا نداشت ولی چون روسیه، هم ایران و هم ترکمنستان را رقیب می‌دید، ایران را متقاعد کرده بود که با احداث هرگونه خط لوله از عرض دریای خزر به دلایل زیست محیطی مخالفت کند اما درنهایت در پیگیری سیاست دولت هاشمی‌رفسنجانی، روابط خوبی با نیازف رئیس‌ جمهوری ترکمنستان برقرار شد که در پی آن سد دوستی هم احداث شد؛ آن زمان ما توانستیم یک خط لوله برای صادرات گاز ترکمنستان از مسیر کردکوی احداث کنیم، یعنی درواقع ایران اولین در را برای صادرات گاز ترکمنستان به خارج از شوروی سابق باز کرد و انتظار می‌رفت گاز ترکمنستان و ایران از مسیر ترکیه به اروپا برود. اما متاسفانه دیپلماسی انرژی که آن زمان طراحی شده بود تحت تاثیر دیپلماسی هسته‌ای قرار گرفت و زمینه لازم فراهم نشد که به نتیجه برسد، ما دنبال این بودیم که گاز و نفت قزاقستان از مسیر ترکمنستان به ایران بیاید و از مسیر ایران به اروپا برود، مطالعات آن را شرکت‌های اروپایی انجام دادند و اکنون این گزارشات که با هزینه بسیار بالایی تهیه شده بودند در وزارت نفت خاک می‌خورند.»
مدیر کل پیشین امور خزر و آسیای میانه وزارت نفت تصریح کرد: «در آن دوران ثابت شد برای صادرت نفت و گاز آسیای مرکزی به بازارهای بین‌المللی و از جمله اروپا ایران از نظر محیط زیستی بهترین و از نظر اقتصادی با صرفه‌ترین است اما دیپلماسی انرژی دولت نهم و دهم این اجازه را نداد و دولت‌های بعد نیز آنگونه که باید پیگیری نکردند. بعد از عملیات ویژه روسیه در اوکراین که اروپایی‌ها و امریکا وارد جنگ با روسیه شدند، توجه اروپا برای جایگزینی گاز روسیه در بازار به ترکمنستان به عنوان چهارمین کشور بزرگ ذخایر گازی جهان جلب شد در همین حال اکنون چین هم دنبال گاز ترکمنستان است، درواقع اکنون چین و اروپا در ترکمنستان رقابت و یا شاید رفاقت می‌کنند، روسیه هم اکنون چندان مخالف نیست که گاز ترکمنستان با احداث خط لوله از عرض دریای خزر به اروپا برود شاید می‌توان گفت که ایران هم رضایت داده است. »
وی هم چنین ادامه داد: «در سال 2018 در اجلاس سران کشورهای ساحلی دریای خزر در اکتائو قزاقستان توافق شد اگر مسائل زیست محیطی بر اساس استاندارد بین‌المللی مورد توجه قرار گیرد، احداث خطوط لوله برای صادرات نفت و گاز از عرض خزر مشکلی ندارد، اکنون اروپا روی این موضوع تمرکز کرده و شرکت‌های اروپایی سرمایه‌گذاری می‌کنند که گاز ترکمنستان را به اروپا ببرند، درواقع روسیه با احداث خطوط لوله برای صادرات گاز کشور خود از مسیر ترکیه به اروپا کمک کرده تا به جای ایران ترکیه محور صادرات گاز اروپا قرار گیرد.»
خاقانی درباره تاثیر صادرات گاز ترکمنستان از مسیر خزر به اروپا بر ایران خاطرنشان کرد: «قرار است 30 میلیارد متر مکعب گاز در سال از ترکمنستان به اروپا صادر شود اگر گاز قزاقستان هم به مسیر ترکمنستان متصل شود قاعدتا قطر خط لوله‌ای که قرار است احداث شود بزرگتر طراحی خواهد شد و حجم بیشتری از گاز به اروپا خواهد رفت، در آن صورت ممکن است جایی برای صادرات گاز ایران نباشد. نکته مهم اینکه مصرف‌کننده در احداث خط لوله و حتی تولید گاز در ترکمنستان سرمایه‌گذاری می‌کند اما شرایط اینکه مصرف‌کننده در تولید و احداث خط لوله برای صادرات گاز ایران هم سرمایه‌گذاری کند، قطعا فراهم نیست.»