سی و پنجمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران پس از ۱۱ روز فعالیت به کار خود پایان داد، اما این نمایشگاه چقدر موفق بود؟ چند گام رو به جلو یا چند گام رو به عقب حرکت کرد؟
سی و پنجمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران یکشنبه شب پس از 11 روز فعالیت به کار خود پایان داد. در این دوره نمایشگاه بالغ بر 2700 ناشر داخلی و 55 ناشر خارجی حضور داشتند. در بخش ناشران خارجی، 10 ناشر لاتین،‌ 14 موزِّع کتاب‌های لاتین و 31 ناشر عرب به عرضه 50 هزار عنوان کتاب خارجی پرداختند.
یمن مهمان ویژه این دوره نمایشگاه کتاب تهران بود که دقایق پایانی با نرسیدن هندی‌ها به نمایشگاه کتاب جایگزین آن‌ها شد و اگرچه در طراحی غرفه و... توانست توجه‌ها را به خود جلب کند،‌ اما در عمل دستاوردی برای نمایشگاه نداشت؛ چرا که اساساً در سال‌های اخیر نشر یمن تحت تأثیر جنگ و مسائل سیاسی کشور کم‌رنگ شده است.
در بخش بین‌الملل، کشورهایی همچون روسیه،‌ ترکیه، عمان و... نیز حضور داشتند. عمان که مهمان ویژه چند دوره پیش نمایشگاه کتاب تهران بود،‌ به مانند هر ساله در غرفه‌اش به معرفی برخی از کتاب‌های خود پرداخته بود؛ نه چیزی بیشتر و نه چیزی کمتر. در غرفه روسیه،‌ سیاست این کشور در نمایشگاه‌های کتاب که همان کتابخوانی به زبان روسی و زبان کشور مقصد است، برنامه‌ریزی شده بود و دوره‌های کتاب‌خوانی از ادبیات روسیه به زبان فارسی برگزار می‌شد؛ مشابه همان برنامه‌ای که روسیه در نمایشگاه کتاب دهلی البته پرطمطراق‌تر و مفصل‌تر برگزار کرده بود.
اما ترکیه حضور بهتری نسبت به سایر کشورهای حاضر تدارک دیده بود. در غرفه این کشور کتاب‌هایی از نویسندگان معاصر ترکیه به نمایش در آمده بود و به نظر می‌رسید که ترک‌ها دست پرتر به نمایشگاه آمده‌اند و همین موضوع زمینه‌ای شد تا مسئولان نمایشگاه مذاکره برای مهمان ویژه شدن ترکیه در سال آینده را فراهم کنند.
با این حال بخش بین‌الملل نمایشگاه کتاب تهران بیشتر شبیه یک بخش نمایشی بود تا بخشی فعال که کارکرد داشته باشد و برای نشر ایران نتیجه‌بخش. در سال‌های اخیر برخلاف مسیری که پیش از آن برای ورود به بازار جهانی نشر و تعامل با ناشران،‌ نمایشگاه‌های کتاب مهم دنیا و... باز شده بود،‌ بخش بین‌الملل نمایشگاه کتاب تهران از سکه افتاده است. البته مسئولان وزارت ارشاد تلاش‌هایی را برای ارتباط مؤثرتر با مدیران نمایشگاه‌های کتاب منطقه،‌ توافق برای تبادل غرفه رایگان‌، حضور اندیشمندان نشر کشورهای مختلف و... در نمایشگاه داشته‌اند،‌ اما بخش بین‌الملل این دوره نمایشگاه نشان داد که این تلاش‌ها چندان مثمر ثمر نبوده است.
بخش بین‌الملل این دوره نمایشگاه با وجود همه کاستی‌ها و ضعف‌ها یک نقطه عطف نیز داشت و آن برگزاری رویداد نشر تهران بود. در روزهای 24‌، 25 و 26 اردیبهشت با حضور 20 مهمان خارجی و کارشناسانی از بازار نشر ایران در حوزه بین‌الملل رویدادی برگزار شد که طی آن نشر ایران معرفی شده و زمینه برگزاری نخستین فلوشیپ ادبی تهران فراهم شود. شاید بتوان برگزاری این رویداد را تنها نقطه عطف بخش بین‌الملل نمایشگاه کتاب تهران دانست. البته باید دید منجر به نتیجه مدنظر می‌شود یا نه.
در کنار آن جای خالی آژانس‌های ادبی،‌ نبود تعامل بین ناشران ایرانی و ناشران خارجی فعال در این بخش و... را باید از دیگر ضعف‌های این دوره بخش‌ بین‌الملل دانست که خلوت‌‌تر از هر سال دیگری در نمایشگاه بود.
بخش ناشران خارجی سی و پنجمین نمایشگاه کتاب تهران را باید بخشی بی‌رمق توصیف کرد. ناشران عرب و لاتین که با کاهش قابل توجه تعداد در یک سالن گردهم آمده بودند،‌ چندان حضور چشمگیری نه در عناوین نشر و نه در سال انتشار نداشتند. تخلفات ناشران در گران‌فروشی کتاب‌های خارجی نیز پای ثابت جلسات رسیدگی به تخلفات ناشران بود. به گفته مدیر کمیته ناشران خارجی، برخی از این ناشران حتی همه نسخه‌های کتاب‌هایی که برای نمایشگاه آورده بودند‌، را در بخش مجازی عرضه نمی‌کردند،‌ تا بتوانند گران‌تر کتاب را به فروش برسانند. احتساب یارانه 45 درصدی و عرضه کتاب با نرخ دلار سناریت از جمله دلایل گرایش موزّعان بخش خارجی به این تخلفات بوده است. در عین حال بسیاری از موزّعان اصلی این بازار به دلیل مقرون به صرفه نبودن عرضه کتاب خارجی در این دوره نمایشگاه حضور پیدا نکردند.
پیش‌تر اشاره کردیم که بخش بین‌الملل نمایشگاه عملاً بخشی خلوت بود، اما این خلوتی تنها به بخش بین‌الملل اختصاص نداشت؛ خلوتی در نمایشگاه کتاب تهران در این دوره در همه بخش‌ها قابل مشاهده بود. می‌توان گفت 30 تا 40 درصد نسبت به سال گذشته بازدید کاهش داشت.
البته این خلوتی،‌ اتفاقی نیست که تنها مربوط به این دوره نمایشگاه باشد‌؛ به نظر می‌رسد نمایشگاه کتاب تهران پس از کرونا دیگر به روال سابق برنگشته است. خبری از جمعیت چند میلیونی بازدیدکننده از نمایشگاه که در روزهای آخر هفته تردد را در شبستان مصلی با کندی مواجه می‌کرد،‌ نبود. دیگر خبری از حضور گسترده خانواده‌ها در این رویداد بزرگ فرهنگی که به عنوان یک تفرجگاه نیز در نظر گرفته می‌شد،‌ نبود. البته که برگزاری همزمان نمایشگاه کتاب مجازی و فیزیکی در این زمینه بی‌تأثیر نیست. چه بسیار بازدیدکنندگان از نمایشگاه در سال‌های دور‌، حالا با یک کلیک از سراسر کشور از نمایشگاه خرید می‌کنند و از هزینه ارسال رایگان نیز بهره‌مند می‌شوند،‌ اما باز هم جمعیت بازدیدکننده از نمایشگاه کتاب اندک است و البته در این میان مخاطب هدف نیز بسیار اندک‌تر.
به گفته ناشران حاضر در این دوره نمایشگاه،‌ بسیاری از بازدیدکنندگان نمایشگاه رابطه اندکی با کتاب و کتابخوانی داشتند و نمی‌توان آن‌ها را مخاطب هدف نمایشگاه در نظر گرفت. به گفته ناشران، نباید اجازه داد که رفته رفته نمایشگاه جایگاه خود را در میان مردم از دست بدهد. البته که در این میان قیمت بالای کتاب و نبود قاعده مشخص برای قیمت‌گذاری کتاب در کاهش مخاطب بی‌تأثیر نیست.
رقم دقیق فروش کتاب در این دوره نمایشگاه هنوز اعلام نشده است،‌ اما آخرین آمارهای اعلام شده از سوی سخنگوی نمایشگاه که مجموع فروش تا آخر شب جمعه 28 اردیبهشت را نشان می‌دهد‌، ثبت رکورد 497 میلیارد تومان است.
بنا به گفته رمضانی در آخرین نشست خبری نمایشگاه کتاب تهران،‌ تا پایان روز دهم، در بخش حضوری مجموعاً 319 میلیارد تومان خرید انجام شده است که 223 میلیارد تومان از طریق درگاه‌های رسمی و ‌96 میلیارد تومان غیررسمی و کارت به کارت بوده است. در بخش مجازی نیز 178 میلیارد تومان فروش ثبت شده که 135‌ میلیارد تومان سهم ناشران و 43 میلیارد تومان سهم کتابفروشان بوده است.
میزان نسخه‌های فروخته شده در بخش مجازی نمایشگاه تا پایان روز دهم به یک میلیون و 50‌ هزار نسخه کتاب رسیده است. با توجه به اینکه شنبه آخرین روز نمایشگاه از ظهر به بعد حجم بازدیدکنندگان نسبتاً افزایش یافت و البته عمده دارندگان بن‌کارت نیز در ساعات پایانی برای خرید به سایت مراجعه کردند،‌ آمار فروش تا پایان نمایشگاه باید نسبت به روزهای گذشته افزایش بیشتری داشته باشد.
مشاهدات و گفت‌وگوهای میدانی خبرنگار تسنیم در بخش‌های مختلف نمایشگاه حکایت از نارضایتی ناشران در اغلب بخش‌ها دارد. طبق گفته قائم‌مقام نمایشگاه کتاب تهران، 3 ناشر سرشناس و بزرگ حوزه کودک و نوجوان رتبه‌های اول تا سوم فروش را به خود اختصاص داده‌اند. به جز این 3 ناشر‌، عمده ناشران بزرگ بخش کودک و نوجوان اذعان می‌کنند که نسبت به سال گذشته حداقل یک سوم فروش خود را از دست داده‌اند. حتی در روزهای تعطیل آخر هفته نیز جمعیت بازدیدکننده به اندازه روزهای تعطیل سال گذشته که مجبور شدند تا درب‌های برخی سالن‌ها را در ساعاتی ببندند تا حجم بازدیدکننده نسبت به مساحت سالن افزایش پیدا نکند،‌ نرسید. در بخش مجازی نیز ناشران کودک و نوجوان از فروش خود نسبت به سال گذشته و نسبت به قیمت کتاب‌ها راضی نبودند.
در بخش ناشران دانشگاهی و آموزشی نیز وضعیت به همین منوال بود. عمده ناشران از فروش خود ناراضی بودند و خاطره فروش‌های موفق در دوره‌های نمایشگاه کتاب پیش از کرونا را دوره می‌کردند.
ناشران عمومی نیز وضعیت بینابین بود. برخی ناشران سرشناس از فروش خود راضی بودند اما در قیاس با سال گذشته نه. عمده ناشران حاضر در شبستان اذعان می‌کردند فروش اگرچه به لحاظ ریالی ممکن است در مجموع نمایشگاه افزایش پیدا کرده باشد،‌ اما با توجه به نرخ تورم و افزایش قیمت کتاب، در فاصله دو نمایشگاه ما با کاهش فروش مواجه بوده‌ایم.
مسأله فروش کتاب در سال‌های اخیر با توجه به افزایش قیمت کتاب و خروج آرام و بی سر و صدای کتاب از سبد خانوار ایرانی به یک دغدغه جدی در حوزه فرهنگ تبدیل شده است. اگرچه راهکارهایی برای کاهش اثرات این مسأله بر بدنه نشر اندیشیده شده و هدفمند‌سازی یارانه‌ها یکی از آن‌هاست،‌ اما تجربه‌هایی مشابه نمایشگاه کتاب تهران و رفتار مشتریان و بازدیدکنندگان نشان می‌دهد که خانوار ایرانی امروز حتی برای کودک و نوجوان خود نیز حساب‌شده‌تر از دیروز کتاب می‌خرد. متوسط قیمت یک کتاب 20 تا 30 صفحه‌ای در حوزه کودک بین 40 تا 60 هزار تومان است؛ این رقم در حوزه نوجوان به 120 تا 250 هزار تومان نیز می رسد.
آمارهای نشر کتاب نیز نشان می‌دهد که در فاصله برگزاری دو نمایشگاه، میانگین قیمت کتاب به 170 هزار تومان رسیده است. مقایسه آن با سال پیش از آن نشان از افزایش 110 درصدی قیمت کتاب است. میانگین قیمت کتاب نیز از صفحه‌ای 500 تومان به صفحه‌ای هزار و 200 تومان رسیده است.
حال اگر آمارهای اعلامی از سوی مسئولان نمایشگاه کتاب برای فروش در این دوره را با آمارهای اعلامی سال گذشته مقایسه کنیم،‌ با توجه به افزایش 110 درصدی قیمت کتاب باید آمار فروش را حداقل دو برابر سال گذشته داشته باشیم تا بتوانیم بگوییم فروش در نمایشگاه پسرفت نداشته است و به لحاظ ریالی رو به جلو بوده‌ایم.
«علی رمضانی» سال گذشته پس از اتمام نمایشگاه سی و چهارم کتاب، مجموع خرید مردم از نمایشگاه کتاب تهران را 401 میلیارد تومان دانسته و گفته بود:‌ مردم سراسر کشور 251 میلیارد و 290 میلیون تومان در بخش حضوری و 149 میلیارد و 800 میلیون تومان در بخش مجازی کتاب خریدند. مجموع خرید مردم از نمایشگاه کتاب تهران 401 میلیارد تومان بوده است.
همچنین تعداد کتاب‌های خریداری شده بیش از 3.5 میلیون نسخه تخمین زده می‌شود. تعداد نسخه‌های فروش رفته در بخش مجازی یک میلیون و 369 هزار و 606 نسخه بوده است. تخمین تعداد نسخه‌های فروش‌رفته در بخش حضوری (بر اساس میانگین قیمت کتاب‌های فروش رفته در بخش مجازی)، دو میلیون و 297 میلیون و 529 هزار نسخه بوده است.
مقایسه این آمار با آمار قطعی فروش در نمایشگاه سی و پنجم به دلیل عدم اعلام آمار تا زمان نگارش این گزارش ممکن نیست‌، اما در یک محاسبه سرانگشتی با آماری که تا یک روز مانده به پایان نمایشگاه اعلام شده و بالاتر به آن اشاره شد،‌ نشان می‌دهد که ما در بهترین وضعیت در همان وضعیت سال گذشته قرار داریم؛ نه فروش افزایش دو برابری را با توجه به افزایش 110 درصدی قیمت کتاب تجربه کرده است، نه به لحاظ تعداد نسخه‌های فروخته شده از آمار سال گذشته چندان گذر کرده‌ایم.
نمایشگاه کتاب تهران در سال‌های پس از پیروزی انقلاب هم به عنوان یک آوردگاه بزرگ اقتصادی برای نشر در نظر گرفته شده و هم به عنوان بزرگترین آوردگاه فرهنگی نگریسته شده است،‌ بنابراین تنها نمی‌توان از بعد اقتصادی آن را به قضاوت نشست. یکی از مزایای نمایشگاه کتاب تهران به وجود آمدن حرکت‌های جدید در دل نشر است. مشابه این را می‌توان در نشر کودک و نوجوان مشاهده کرد. اگر سال گذشته رسانه‌ها از خطری که در کمین نوجوان ایرانی با انتشار بی‌رویه مانگاهای ژاپنی و کره‌ای بود،‌ سخن گفتند‌، امسال برخی ناشران با بومی‌سازی این مانگاها و کتاب‌های کمیک ایرانی به مقابله با این هجمه فرهنگی رفتند، و این جز از دل حضور در آوردگاه بزرگی چون نمایشگاه کتاب تهران که آیینه تمام‌نمای نشر ایران است،‌ بیرون نخواهد آمد.
اما سی و پنجمین نمایشگاه کتاب تهران نقاط عطف دیگری نیز داشت. یکی از مهمترین نقاط عطف نمایشگاه در این دوره آغاز یک حرکت بزرگ برای مقابله با ناشران کتاب‌ساز بود،‌ که بدنه نشر امیدوار است با اتمام نمایشگاه به فراموشی سپرده نشود. برای اولین بار از ورود 17 ناشر پخته‌خوار به نمایشگاه کتاب جلوگیری شد. هر چند در راهروهای شبستان علی‌الخصوص راهروی دوم و در کنار غرفه‌های کودک و نوجوان باز هم ناشران پخته‌خواری حضور داشتند که با 50 درصد تخفیف نسخه کپی‌شده کتاب‌های پرفروش ناشران را عرضه کرده بودند. با برخی از این غرفه‌ها در طول نمایشگاه برخورد شد.
عرضه کتاب «کتابخانه نیمه شب» که بر اساس اخبار غیررسمی در بخش ناشران عمومی امکان عرضه آن وجود نداشت،‌ در بخش کودک و نوجوان نیز جالب توجه بود.
حرکت تخلفات ناشران به سمت تخلفاتی با زمینه اقتصادی نیز از دیگر نکات جالب توجه نمایشگاه امسال بود. اگر در سال‌های گذشته عرضه نسخه‌های غیرمجاز کتاب به عنوان یکی از تخلفات چشمگیر مطرح بود در این دوره عمده تخلفات با زمینه اقتصادی بود. عرضه گسترده دستگاه‌های کارت‌خوان غیر و فروش کارت به کارت برای فرار مالیاتی از دیگر تخلفاتی است که در این دوره نمایشگاه با آن روبرو بوده‌ایم.
در پایان باید گفت نمایشگاه سی و پنجم کتاب از نظر استقبال ناشران نسبت به دو،‌ سه دروه اخیر چند گام رو به جلو بود؛ ناشرانی که در سال‌های گذشته به هر دلیل تمایلی به شرکت در نمایشگاه نداشتند،‌ امسال در نمایشگاه شرکت کرده بودند و 200 ناشر نیز به دلیل کمبود جا،‌ ثبت نام دیرهنگام و... پشت درب بسته نمایشگاه ماندند.