کودکی دوران پرورش رویاها، آرزوها و خیال‌پردازی‌ها است؛ دورانی که خنده‌ها در کانون گرم خانواده شیرین‌تر و چراغ فرصت‌های آینده روشن‌تر می‌شود. دوران کودکی، مهم‌ترین دوران زندگی هر فرد محسوب و زخم‌ها و آسیب‌های این دوران تا پایان عمر، یدک کشیده می‌شود. کودکانی در آغوش پر مهر مادر و پدر، در خانه‌ای روشن با گرمای عشق رشد می‌کنند، اما در این میان کودکانی هستند که گرما و سرما امان آنها را می‌برد و با این وجود، برای بقا تلاش می‌کنند.
کودکان معروف به کودکان کار، زاده شده از فقر هستند که به واسطه فقر، مشکلات اقتصادی یا فرهنگی، به خواست خود، خانواده یا توسط باند و مافیا به کار گرفته می‌شوند و در این مسیر پر فراز و نشیب خطرات بسیاری روح و جسم آنها را تهدیدی می‌کند.
کار کردن از نظر جسمی، روانی، اجتماعی و اخلاقی خطرناک و برای کودکان زیان‌آور است، با تحصیل آنها تداخل دارد و فرصت مدرسه رفتن را از آنها سلب می‌کند یا آنها را ملزم می‌سازد تا ترکیبی از حضور در مدرسه و کار سنگین و طولانی مدت را تحمل کنند.کودکان کار در معرض آسیب‌های جسمی، روحی، روانی و اجتماعی فراوانی قرار دارند و خطرات بسیاری آنها را تهدید می‌کند. بر اساس گزارش‌های سازمان جهانی کار در سپتامبر ۲۰۱۷، ۱۵۲ میلیون کودک در سنین پنج تا ۱۷ سال یا به طور تقریب از هر ۱۰ کودک یکی از آن‌ها ناگزیر به تحمل کار اجباری هستند. اگر چه آمارهای این سازمان حاکی از کاهش کار اجباری کودکان از سال ۲۰۰۰ است، اما روند کاهش این پدیده بین سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۶ میلادی با کندی همراه بوده است و ۱۲۱ میلیون کودک تا سال ۲۰۲۵ میلادی همچنان درگیر کار اجباری خواهند بود.
کودکانی بدون کانون های گرم
سیدحسن موسوی‌چلک؛ رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران در گفت‌وگو با ایمنا، اظهار می‌کند: در مواجهه با کودکان کار، با افرادی سر و کار داریم که از کانون گرم خانواده فاصله می‌گیرند، از دوستان و مدرسه جدا می‌شوند، محیطی خوب برای تخلیه هیجان‌ها و فرصت‌های خود را از دست می‌دهند تا در شرایط سخت آب‌وهوایی و با تجربه برخوردهای متفاوت افراد جامعه، در خیابان کار کنند و به مرور زمان می‌آموزند که چطور در خیابان پول به دست آورند.
وی با بیان اینکه سماجت در گرفتن پول به هر شکل، یکی از اقداماتی محسوب می‌شود که افراد را خسته می‌کند و در پی آن مبلغی می‌پردازند، می‌افزاید: برخی از کودکان کار آموزش می‌بینند که چگونه با توجه به اقتضای شرایط، مبلغی را دریافت کنند؛ حتی اگر برای انجام این اقدام آموزشی نبینند، روش‌ها و سماجت سایر کودکان کار را به کار می‌برند تا در دریافت مبلغی موفق باشند.
رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران با اشاره به دلایل پرخاشگری و خشم کودکان کار، تصریح می‌کند: زندگی کردن در خیابان برای کودکان پیامدهای منفی بسیاری خواهد داشت؛ لذا بخشی از پرخاشگری‌های کودکان کار، ناشی از عوارض زندگی در خیابان است. در واقع، خشونت بخشی از خرده فرهنگ افرادی است که مانند کودکان کار زندگی و فعالیت می‌کنند، اما این موضوع، برخواسته از ذات یا خواسته آنها نیست.
وی با بیان اینکه در صورت نبود جدیت در این کودکان، در بسیاری از شرایط توان محافظت از خود را ندارند و ممکن است مورد سوءاستفاده‌های مختلفی قرار گیرند، ادامه می‌دهد: یک کودک کار با دیدن سایر افراد که شرایط بهتری دارند، احساس بی‌عدالتی و ادا نشدن حق را دارد و ممکن است خشم او به اشکال مختلف کلامی یا فیزیکی مانند لگد زدن به لاستیک خودرو، منعکس شود.
خشونت های معصومانه
موسوی‌چلک با بیان اینکه این کودکان گاهی خشونت را به سایر افراد نشان نمی‌دهند و آن را با بحث یا درگیری با یکدیگر تخلیه می‌کنند، می‌گوید: گروهی دیگر از کودکان کار، فرصتی برای تخلیه احساسات و فشارهای وارد شده به خود، پیدا نمی‌کنند و خشم و ناراحتی را در خود فرو می‌برند که این موضوع می‌تواند عوارضی نیز برای آنها به دنبال داشته باشد.
وی با بیان اینکه بسیاری از کودکان کار سنی زیر ۱۵ سال دارند و فشارهای بسیاری به آنها وارد می‌شود، اضافه می‌کند: برخی از کودکان کار در محیط‌هایی مانند کارگاه‌های زیرزمینی، فعالیت دارند که هیچ اشرافی بر روی آنها وجود ندارد و هرچه محیط کار این کودکان از دید سایر افراد پنهان‌تر باشد، احتمال بیشتر بودن فشار وارده به آنها افزایش می‌یابد.
سرپرست دفتر امور آسیب‌دیدگان اجتماعی سازمان بهزیستی کشور با تاکید بر لزوم ثبت اطلاعات هویتی کودکان کار و خیابان با استفاده از دستگاه اسکن عنبیه می‌گوید: بهزیستی قصد افزایش تعداد این دستگاه‌ها را دارد؛ که در صورت تامین دستگاه‌های اسکن عنبیه در مراکز مداخله در بحران یا ستاد پذیرش استان‌ها، بانک اطلاعاتی جامعی از همه خدمت‌گیرندگان در حوزه آسیب‌های اجتماعی ایجاد خواهد شد.
رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران با بیان اینکه برخی از رفتارهای کودکان کار ناشی از فشارها و خشونت‌های وارده بر آنها است، اظهار می‌کند: بخش عمده کودکان کار به منظور تأمین معاش خانواده خود، مجبور به کار هستند که از ناشی از چالش‌های حوزه اقتصادی و تحریم‌ها است، عوامل بسیاری منجر به فقیرتر شدن جوامع و درپی آن رشد جمعیت فقیر می‌شود.وی می‌افزاید: با فقیرتر شدن جامعه، نهادهای اجتماعی توان ایفا کردن کارکردهای خود و پاسخ‌گوی اجرایی شدن قانون را ندارند و متقاضیان دریافت حمایت از سازمان‌های حمایتی افزایش می‌یابند. خانواده‌های زیر چترهای حمایتی با میزان مستمری دریافت شده، توان اداره زندگی را ندارند و خانواده‌های فقیر برای تأمین معاش خود از تمام ظرفیت‌های خانواده استفاده می‌کنند که یکی از این طرفیت‌ها کودکان هستند.
موسوی‌چلک خاطرنشان می‌کند: هر یک از کودکان کار شرایط و خصوصیات خاص خود را دارند و نوع مواجهه افراد با آنها نیز متفاوت است، اما به طور کلی افراد باید از تحقیر این کودکان پرهیز کنند.وی با بیان اینکه با این کودکان نباید با ترحم، تحقیر یا خشونت رفتار کرد، اضافه کرد: دولت باید رسالت خود را در قبال اجرای اصل ۲۱ و ۲۹ قانون اساسی به درستی به انجام برساند و معضل کنونی، اجرا نشدن یا ضعف اجرا در مفاد اصل ۲۱ و ۲۹ قانون اساسی است. با بالا نبودن شاخص‌های رفاه و تأمین اجتماعی، باید از کودکانی که به هر دلیل پدران خود را از دست داده یا سرپرست خانوار بوده و از فرصت‌های استقلال، اشتغال و توانمندی محروم‌ هستند، حمایت شود.
این در حالی است که اساس پژوهش‌های مختلف انجام شده در حوزه کودکان کار، بیشتر کودکانی که والدین آنها مجبور به اشتغال از دوران کودکی بوده‌اند، خود نیز مجبور به اشتغال از دوران کودکی می‌شوند. کمک به کودکان کار به دو حوزه مهر لحظه‌ای و مهر ماندگار تقسیم می‌شود؛ گاهی افراد با دیدن یک کودک کار بر اساس دغدغه‌ای اجتماعی یا دلسوزی فردی، سعی بر کمک به وی دارد، اما این مهر کوتاه‌مدت است.
تلاش های تازه بهزیستی
از سوی دیگر محمدرضا حیدرهایی در گفت‌وگو با ایسنا، با اشاره به برنامه سازمان بهزیستی برای افزایش تعداد دستگاه‌های اسکن عنبیه جهت ثبت اطلاعات هویتی کودکان کار و خیابان اظهار کرد: از آنجایی که خانواده برخی از کودکان کار و خیابان، کارگر فصلی هستند، این کودکان در فصلی در یک استان شناسایی می‌شوند و در فصلی دیگر که برای کار به همراه خانواده به استان دیگری سفر می‌کنند به دلیل نبود اطلاعات هویتی، در استانی دیگر، خود را با نام دیگری معرفی می‌کنند. به همین دلیل لزوم ثبت اطلاعات هویتی کودکان با استفاده از اسکن عنبیه برای سازمان بهزیستی محرز شد و از این رو سازمان اقدام به خرید دستگاه اسکن عنبیه کرد تا اطلاعات کودکان از طریق این دستگاه ثبت شود.
وی با بیان اینکه در حال حاضر در ۱۳ استان از جمله اصفهان، بوشهر، تهران، خراسان رضوی، خوزستان، سمنان، فارس، کردستان، مازندران، هرمزگان و یزد به صورت پایلوت هویت این افراد از طریق دستگاه اسکن عنبیه ثبت می‌شود، گفت: زمانی که کودکان کار و خیابان شناسایی می‌شوند، با کسب رضایت خودشان هویت آنها از طریق اسکن عنبیه در مراکز آموزشی حمایتی یا مرکز تعیین شده ثبت و احراز خواهد شد.
تجمع کودکان کار در 13 استان
به گفته سرپرست دفتر امور آسیب‌دیدگان اجتماعی سازمان بهزیستی کشور، از ۱۴ هزار و ۶۰۰ کودک کار و خیابان شناسایی شده در کشور بیشتر آنها در این ۱۳ استان مذکور وجود دارند.
وی افزود: هم‌اکنون این اطلاعات در سامانه ۱۲۳ ثبت شده است، البته هنوز این بانک اطلاعاتی جامع نیست و هنوز هم همه استان‌ها به آن وصل نیستند.
حیدرهایی در پاسخ به این سوال که آیا به جز اطلاعات هویتی، اطلاعاتی از وضعیت و شرایط این کودکان نیز ثبت شده است؟ توضیح داد: این اطلاعات تنها اطلاعات هویتی کودکان که از اسکن عنبیه آنها به دست می‌آید بوده است، اما پرونده‌ای که شامل پرونده شخصیت و خانوار و منزل آنها باشد فعلا در این سامانه وجود ندارد.
سرپرست دفتر امور آسیب‌دیدگان اجتماعی سازمان بهزیستی کشور در پاسخ به سوال دیگری درباره برنامه سازمان برای افزایش تعداد دستگاه‌های اسکن عنبیه در کشور توضیح داد: در صورتی که منابع تامین شود، بهزیستی دستگاه اسکن عنبیه در مراکز را افزایش خواهد داد به طوریکه در صورت تامین منابع تا پایان سال، ۶۰ مرکز به این دستگاه مجهز و در فاز دوم همه مراکز مداخله در بحران مجهز خواهند شد.وی با بیان اینکه هم اکنون ۱۳ دستگاه اسکن عنبیه در کشور وجود دارد، یادآور شد: در حال حاضر هر دستگاه حدود ۴۵ میلیون تومان قیمت دارد که در فاز اول به ۶۰ دستگاه نیاز است. در فاز دوم نیز باید برای همه مراکز مداخله در بحران این دستگاه خریداری شود.
حیدرهایی اظهار کرد: در صورت تامین دستگاه‌های اسکن عنبیه در مراکز مداخله در بحران یا ستاد پذیرش استان‌ها، بانک اطلاعاتی جامعی از همه خدمت‌گیرندگان در حوزه آسیب‌های اجتماعی ایجاد خواهد شد.
برخورد شهرداری تهران با پیمانکاران متخلف درباره کودکان کار
مدیرکل خدمات شهری شهرداری تهران نیز در واکنش به انتشار فیلم بکارگیری کودکان در بخش خدمات شهری شهرداری تهران توسط پیمانکاران و تذکر عضو شورای شهر تهران، گفت: پیگیری و برخورد ویژه با پیمانکاران متخلف برای بکارگیری کودکان در بخش خدمات شهری انجام خواهد شد. علیرضا جعفری در گفت و گو با ایسنا، در تشریح اقدامات شهرداری تهران برای جلوگیری از بکارگیری کودکان توسط پیمانکاران در بخش خدمات شهری شهرداری تهران، افزود: برای جلوگیری از این موضوع در شرایط پیمان یعنی نظام نامه فنی و اجرایی به پیمانکاران ابلاغ کرده ایم که به کارگیری کودکان ممنوع است.وی افزود: نظارت بر پیمانکاران در تهران بر عهده مناطق است ولی ما نیز اخطارها و ابلاغات لازم را داشته ایم و تاکید بر عدم به کارگیری کودکان را داشته ایم و در صورت مشاهده این موضوع حتما برخورد صورت خواهد گرفت.
وی ادامه داد: روزی که دو فیلم مورد تذکر عضو شورای شهر تهران منتشر شد تذکر لازم بار دیگر داده شد؛ متاسفانه ممکن است این تخلف روی دهد و ما وظیفه داریم موضوع را پیگیری کنیم و حتما پیگیری این مورد هم در دستور کار قرار گرفته است تا برابر پیمان میان شهرداری و پیمانکار اجرایی برخورد لازم صورت بگیرد. به طور کلی نیز دستگاه نظارتی ما به جدیت و دقت چنین مواردی را مورد رصد قرار خواهد داد.وی تاکید کرد: بی تردید با توجه به خواست و تذکر اعضای شورای اسلامی شهر تهران موضوع بکارگیری کودکان در بخش خدمات شهری و موارد اعلام شده به صورت ویژه مورد پیگیری قرار می گیرد.
باید توجه کرد که کار کردن کودکان، به منزله نابودی آینده آنها و جاودانه‌سازی فقر در خانواده است، چراکه کودک کار از تحصیل و امکان توانمند شدن، باز می‌ماند و مجبور به کار تا پایان عمر در قالب یک کارگر ساده است.