راجع به بنای آرامگاه فردوسی، در سده‌های دیرتر، اطلاعات چندانی در دست نداریم، جز اینکه می‌گویند اولین بنای گور فردوسی، توسط سپهدار طوس یعنی ارسلان جاذب ساخته شد. پس‌از آن عبیدالله خان ازبک، بنا به عداوتی که با شیعیان داشت، ویرانش نمود، امّا بعداً توسط قاضی نورالله شوشتری دوباره بازسازی شد.
در دوران معاصر اما، اطلاعات دقیق‌تر و متقن‌تری داریم. گویا محمدتقی بهار، اوّلین کسی بود که در سال هزار و سیصد و دو (۱۳۰۲) با نگارش دو مقاله در مجلۀ نوبهار، ضرورت ساختن آرامگاهی باشکوه را برای فردوسی، به سردار سپه پیشنهاد داد. هرتسفلد نیز که در سال هزار و سیصد و چهار(۱۳۰۴) به دعوت انجمن آثار ملّی، در تالار وزارت فرهنگ به سخنرانی پرداخت، از این‌که مدفن فردوسی، جز مشتی خاک و سنگ چیزی نیست، اظهار تأسف نمود. حسن تقی‌زاده نیز با استناد به همین نطق و به‌عنوان نمایندۀ انجمن آثار ملّی، قول پیگیری این مهم را در صحن مجلس داد و اقشار مردم را نیز برای شرکت در این امر و جمع اعانه تشویق نمود. همچنین صدیق اعلم نیز، مبالغی را از محل کمک‌های انجمن اولیا و مربیان فراهم آورد. ایرانیان مشتاق فردوسی هم در نقاط مختلف دنیا به فکر جمع‌آوری هزینه‌های این کارافتادند. مجلس شورای ملی هم مبلغ بیست هزار تومان از محل صرفه‌جویی‌های خود برای بنای آرامگاه کنار گذاشت.
در سال هزار و سیصد و پنج (۱۳۰۵)شمسی، ارباب کیخسرو شاهرخ، از طرف انجمن آثار ملی، برای تعیین مکان واقعی مقبره فردوسی عازم مشهد شد و پس‌ از تحقیق و مشورت با معمّـرین و آگاهان و بررسی شواهد تاریخی، محل مقبرۀ فردوسی را در باغ خود او- که در آن زمان در تملک حاج قائم‌مقام التولیه بود- تشخیص داد.
سپس برای ساخت بنا، طرح‌هایی از طرف هرتسفلد، طاهرزادۀ بهزاد و آندره گُدارِ فرانسوی پیشنهاد و در نهایت، طرح آندره گدار پذیرفته شد و در نهایت با نظارت کیخسرو شاهرخ و مهندسیِ طاهرزاده، به مدت شش سال کار معماری به طول انجامید و چون بودجه‌ای باقی نماند، محمدعلی فروغی در لاطار فردوسی( گردهمایی بخت‌آزمایی فردوسی) توانست از طریق مردم عادی، مبلغی دست‌‌وپا کند. در مدارس نیز با تشکیل جلساتی، اولیا را برای این کار ترغیب کردند. درنهایت آقای میرزا حسین‌خان لرزاده معمار، از تهران به طرف توس فرستاده شد و با مباشرت میرزا تقی‌خان درودیان، کار بنا آغاز گشت. آقایان حسین آقا و حاج حسن آقا ملک، قریب هفت هزار مترمربع از اراضی محل آرامگاه را مجاناً تقدیم کردند. سنگ مرمرِ روی قبر، توسط استاد حسین‌خان حجار باشی تقدیم شد. چلچراغ داخل آرامگاه، توسط انجمن زرتشتیان تهران تهیه و اهدا گردید و درنهایت در مهرماه هزار و سیصد و سیزده(۱۳۱۳) آرامگاه فردوسی افتتاح شد.
در دهۀ چهل، بنای آرامگاه نشست کرد و به دنبال آن، انجمن آثار ملّی ، با نظارت هوشنگ سیحون، با تغییراتی اندک که در داخل آرامگاه و توسعه‌ای (از هر طرف ۵۰ متر) که به باغ آرامگاه داد، بنای آرامگاه را مجدداً بازسازی نمود. بنای امروزی همان بنای بازسازی شده در دهۀ چهل است(1)
حجم بنای کنونی، مکعبی است به ارتفاع هجده(۱۸) متر با سکوهایی به طول چهل(۴۰) متر. حرکت سکوها و حجم مطبق بنا، تا حدودی یادآور بناهای زیگورات شکل است. تزییناتش تماماً از سنگ و در چهارگوشۀ حجم مکعب‌شکل، ستون‌های بیرون‌زده به شکل ستون‌های تخت‌جمشیداند که به ستون‌های نقشه برجسته گوردخمه‌های نقش‌رستم می‌مانند. به‌علاوه در چهار جانب آن مستطیل‌هایی با طول چهار(۴) متر و یک متر و نیم(5/1) قرار دارد و چهل و هفت(۴۷) بیت از شعرهای شاعر به خط نستعلیق، برآن نوشته شده ‌است. نقشه فروهری هم بالای بنا قرار دارد(2).
پی‌نوشت‌ها
1. دادور، نغمه،« عمارتگی در خور خسروان» مجلۀ بخارا، شمارۀ ۱۱۲، خرداد و تیر ۱۳۹۵
2. خزایی، مریم، «بررسی مفاهیم عناصر شکلی و ساختاری معماری در طراحی آرامگاه فردوسی»، سومین همایش بین المللی مدیریت و علوم انسانی، تهران، ۱۳۹۷
* پژوهشگر فرهنگ عامه و شاهنامه