گروه سیاسی- همزمان با اوج‌گیری موج کم‌آبی در تهران و بسیاری از شهر‌های کشور، گزارش‌های میدانی از مناطق مختلف پایتخت حاکی از افت شدید فشار آب است؛ به‌گونه‌ای که حتی طبقات اول ساختمان‌ها نیز از دسترسی به آب شُرب بی‌بهره مانده‌اند.
بیانیه عجیب شرکت آب منطقه‌ای تهران موجی از سردرگمی و انتقاد را در میان شهروندان به راه انداخته است. در این بیانیه، از مردم خواسته شده تا برای «تقویت فشار آب» از پمپ و مخزن خانگی استفاده کنند. اما پرسش اساسی اینجاست: وقتی آبی در لوله‌ها جریان ندارد، پمپ چگونه قرار است معجزه کند؟
کارشناسان حوزه آب معتقدند که توصیه به استفاده از پمپ زمانی منطقی است که شبکه سراسری دچار افت فشار مقطعی باشد، نه زمانی که در بسیاری از مناطق آب کلاً قطع شده یا تنها در ساعات محدودی از شبانه‌روز، آن هم با فشار ناچیز، در دسترس قرار می‌گیرد.
این در حالی‌ست که به جای ارائه راهکار‌های علمی، اصلاح زیرساخت‌ها یا اطلاع‌رسانی شفاف درباره دلایل بحران، نهاد مسئول با توصیه‌های غیرکاربردی، خود را از مسئولیت مبرا می‌سازد و بار تأمین آب را تمام‌قد بر دوش مردم می‌گذارد.
تابناک در این باره می نویسد: نکته تأسف‌بارتر اینجاست که در شرایط کنونی، تنها خانوار‌هایی که توان مالی تهیه مخزن، پمپ و تجهیزات جانبی را دارند، قادر به تأمین حداقلی آب خواهند بود؛ این یعنی بحران آب، تبدیل به بحران عدالت اجتماعی نیز شده است. خانواده‌هایی که در محله‌های کم‌برخوردارتر زندگی می‌کنند، عملاً گزینه‌ای جز تحمل بی‌آبی ندارند.
در شرایطی که رسانه‌ها و مردم بار‌ها نسبت به مدیریت ناکارآمد منابع آبی، پروژه‌های انتقال آب بی‌ضابطه، و عدم مهار مصرف در بخش‌های پرهزینه هشدار داده‌اند، سکوت مسئولان و انداختن بار مشکلات به دوش مردم جای سوال دارد. آیا نباید دستگاه‌های مسئول، برنامه‌ای جدی برای رفع ریشه‌ای بحران ارائه دهند؟ یا قرار است مردم، مانند همیشه، قربانی بی‌تدبیری‌ها شوند؟
در حالی که پایتخت‌نشینان با ظروف خالی و شیر‌های خشکیده دست‌وپنجه نرم می‌کنند، شرکت آب منطقه‌ای تهران از آنها می‌خواهد با پمپ، به جنگ بی‌آبی بروند! این در حالی است که بسیاری می‌پرسند: وقتی آبی نیست، پمپ به چه درد می‌خورد؟
شاید وقت آن رسیده باشد که به جای صدور بیانیه‌های بی‌خاصیت، نهاد‌های مسئول با مردم صادقانه سخن بگویند و برای مدیریت بحران، راهکاری واقعی و مسئولانه ارائه دهند. چراکه آب، حق مردم است نه کالایی لوکس برای صاحبان پمپ و مخزن.
آب پشت سدها، با سرعت ۳ برابر میانگین جهانی در حال تبخیر است
مهدی اسمعیلی بیدهندی، استاد دانشکده محیط زیست دانشگاه تهران در گفت‌وگو با خبرنگار ایلنا در رابطه با دلایل کاهش آب ورودی سدها توضیح داد: در خصوص کاهش ورودی آب سدها، باید در نظر بگیریم بخش عمده‌ای از این کاهش ورودی به کاهش نزولات جوی و تغییرات اقلیمی که دسترسی ما را به منابع آب مطلوب و مورد نظرمان کم و کمتر کرده است، برمی‌گردد. در طول سالیان گذشته، وقوع دوره‌های خشکسالی طولانی‌مدت در داخل کشور، منابع آبی مختلف و مصرف‌کننده‌ها را تحت تأثیر قرار داده است. می‌توانیم بگوییم عامل اصلی کاهش ورودی‌ها، کاهش نزولات جوی است و بخشی از آن مربوط به اضافه‌برداشت در بالادست سدهاست که باعث می‌شود، ورودی ما پشت سدها و ذخیره آن کاسته شود.
وی ادامه داد: پاسخگوی اینکه چه تمهیداتی برای مقابله با این شرایط و مخاطرات باید مدنظر قرار بگیرد، با متولی آن، وزارت نیروست. اما در مورد اقداماتی که می‌توانسته صورت بگیرد، می‌توانیم بخشی را مرور کنیم: بخشی از این اقدامات می‌تواند تخصیص آمایش‌شده منابع محدود موجود باشد؛ یعنی منابع آبی که در بالادست سدها فراهم است، بر اساس اولویت‌ها تخصیص داده شود و در شرایط کنونی، اولویت اول و اصلی را آب شرب شهرها قرار بدهند.
برای اموری که با امنیت ملی مرتبط نیست، آب وارد کنیم
استاد دانشگاه تهران با توجه به اهمیت اولویت‌بندی در برنامه‌ریزی افزود: با تمهیداتی در حوزه کشاورزی و در حوزه صنعت باید میزان تخصیص آب را مدیریت کنند و کاهش بدهند. از طرف دیگر، می‌توانند در این شرایط از کشت‌های غیرضروری و غیراستراتژیک در حوزه‌هایی که با کمبود و چالش منابع آب روبه‌رو هستند، جلوگیری کنند. وقتی با شرایط خشکسالی و با کاهش آورد آب در پشت سدها روبه‌رو هستیم، باید ببینیم چه کاری اولویت دارد و آب را برای آن کار تخصیص دهیم و در صورتی که برای سایر امور که با امنیت ملی مرتبط نیست، می‌توانیم تخصیص آب به آن را کمتر کنیم یا حداقل با رویکرد واردات، آن را جایگزین بکنیم.
اسمعیلی ادامه داد: یک‌سری از اقدامات به اصلاح الگوی مصرف برمی‌گردد. بخشی می‌تواند به اجرای طرح‌های آبخیزداری معطوف شود. می‌توان به استحصال آب از منابع غیرمتعارف، مثل بازچرخانی فاضلاب‌های تصفیه‌شده، نواحی که امکان استحصال آب از رطوبت هوا وجود دارد و شیرین‌سازی آب دریا، به‌عنوان رویکردهای سخت‌افزاری پرداخته شود.
اضافه‌برداشت آب در بالادست سدها را باید کنترل کنیم
وی گفت: اگر نزولات جوی کم است، ما شاید نتوانیم اقدامات زیادی انجام دهیم که آب پشت سدها بیشتر شود، اما می‌توانیم در بالادست سدها، اضافه‌برداشت خودمان را کنترل و اولویت‌بندی کنیم.
میزان تبخیر آب در ایران، سه برابر متوسط جهانی است
استاد دانشگاه تهران درباره شیوه مدیریت آب توضیح داد: می‌توانیم با اجرای طرح‌های آبخیزداری، همان میزان نزولات جوی که کم است را مدیریت کنیم. نکته دیگری را که باید در نظر بگیریم، این است که کشور ما، کشوری است که در کمربند گرم و خشک کره زمین واقع شده و قرارگیری آن در موقعیت جغرافیایی، آن را در وضعیتی قرار داده که میزان تبخیر در کشور ایران، سه برابر متوسط جهانی است. یعنی حتی منابع آب محدودی هم که جاری می‌شود و در پشت دیواره سدها ذخیره می‌شود، با سه برابر سرعت بیشتر نسبت به متوسط جهانی در حال تبخیر شدن است.
سدها به افزایش میزان تبخیر آب کمک می‌کنند
وی در ادامه افزود: سدهای ما ناخواسته به افزایش میزان تبخیر کمک می‌کند. آب در گذشته جاری بود و با عبور از بستر رودخانه‌ها، منابع آب زیرزمینی ما را تغذیه می‌کرد. با ذخیره کردن آن پشت سدها، ظرفی را فراهم کردیم که دائم از آن تبخیر اتفاق می‌افتد و میزان تبخیر این آب از پشت سدها، به‌مراتب بیشتر از حالتی است که در گذشته، اگر در مسیر طبیعی خودش در رودخانه‌ای جاری بود، تبخیر از آن صورت می‌گرفت. باید با استفاده از فناوری‌هایی که قابل استفاده است، نسبت به کنترل تبخیر اقدام و این مسئله را مدیریت کنند.
هشدار نسبت به جیره‌بندی آب و عدم دسترسی به منابع آبی
اسمعیلی با اشاره به مخاطراتی که کاهش آب سدها برای شهرها دارد، گفت: زمانی که آورد آب در پشت سدها کاهش پیدا می‌کند، با خطر کمبود آب مورد نیاز برای شهروندان یا به‌اصطلاح کمبود آب شرب مورد نیاز و مصرف شهروندان مواجه می شویم. میزان کاهش آورد آب پشت سدها، می‌تواند شرایطی را فراهم کند که شهروندان در آن کلان‌شهرها با جیره‌بندی آب یا خدای نکرده در سناریوهای شدیدتر با عدم دسترسی به منابع آب مورد نیاز روبه‌رو شوند.
استاد دانشگاه تهران افزود: در کلان‌شهرها، آب از منابع مختلفی مثل سدهای متعدد، منابع آب‌های زیرزمینی و تصفیه‌خانه‌های متعدد تأمین می‌شود. ممکن است در یک سد، وضعیت به‌نحوی باشد که آب مورد نیاز بخشی از شهر را تأمین کند و در شرایط نسبتاً معقولی قرار داشته باشد، اما در سد دیگری که آب مورد نیاز قسمت دیگری از شهر را تأمین می‌کند، شرایط به‌مراتب بدتر باشد و نقطه‌ای از شهر یا مناطقی از شهر با قطعی آب یا عدم دسترسی مواجه شوند.
آب، پاشنه آشیل امنیت ملی است
وی درباره مخاطرات کاهش آب مصرفی هشدار داد: علاوه بر این‌که از لحاظ بهداشتی، محیط‌زیستی و سلامتی، شهروندان را در وضعیت نامطلوبی قرار می‌دهد، می‌تواند به تعارضات اجتماعی نیز دامن بزند. از آن‌جایی که مقوله آب در هر جامعه‌ای با امنیت ملی گره خورده است، می‌تواند به‌عنوان یک پاشنه آشیل، حوزه امنیت ملی را هم تحت تأثیر قرار دهد.
اسمعیلی اظهار داشت: وضعیت جغرافیایی و اقلیمی کشور، یک امر واضح و مبرهن است. با این حال، این نکته را باید مدنظر قرار داد که کشور ما، به دلیل این‌که در یک اقلیم گرم و خشک و یک شرایط نامطلوب قرار می‌گیرد، نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم مثل کشورهایی که شرایط آبی‌شان بسیار خوب است، از وضعیتمطلوبی برخوردار باشد. مسئولان از شرایط آگاهی دارند، اما این‌که آگاهی منجر به اقداماتی از سوی آن‌ها خواهد شد، معلوم نیست.