بحران آب در ایران هرچند جدی است، اما غیرقابل حل نیست. با ترکیبی از فناوری‌های نوین، مدیریت هوشمند، مشارکت مردمی و سیاست‌گذاری‌های پایدار، می‌توان از «ورشکستگی آبی» به «تعادل آبی» رسید. همان‌طور که پروفسور عزت‌الله رئیسی اردکانی، پدر علم هیدروژئولوژی ایران تأکید می‌کند: «ایران می‌تواند با برنامه‌ریزی بلندمدت، کشاورزی را نجات دهد و از بحران عبور کند.»
در میان هشدار‌های جدی درباره بحران آب در ایران، کارشناسان و جوانان متخصص همچنان معتقدند که با مدیریت هوشمند، فناوری‌های نوین و مشارکت همگانی می‌توان از «روز صفر» عبور کرد. ایران با وجود قرار گرفتن در منطقه خشک و نیمه‌خشک، ظرفیت‌های خیره‌کننده‌ای برای احیای منابع آب و رسیدن به تعادل پایدار دارد. این گزارش به راهکار‌های عملی و الهام‌بخش برای نجات کشور از بحران آب می‌پردازد.
به گزارش برنا، ‎طبق آمار ۸۵ میلیون ایرانی سالانه ۱۰۰ میلیارد مترمکعب آب مصرف می‌کنند، در حالی که تنها ۸۵ میلیارد مترمکعب از بارش‌ها قابل استفاده است. از سوی دیگر حدود ۵۵ درصد آب مصرفی از منابع زیرزمینی برداشت می‌شود که بسیاری از آنها غیرقابل تجدید هستند.
‎با توجه به کاهش ۴۰ درصدی بارندگی‌ها در ۵ سال اخیر و برداشت‌های بی‌رویه، قرار گرفتن سه حوضه از هفت حوضه تحت تنش آبی جهان در ایران (این حوضه‌ها عبارتند از حوضه آبریز دریاچه ارومیه، حوضه آبریز خلیج فارس و دریای عمان، و حوضه آبریز فلات مرکزی ایران) باید پذیرفت کشور به واقع در وضعیت «تنش آبی» قرار دارد، اما این پایان ماجرا نیست!
‎نشانه‌های بحران؛ از خشکیدن دریاچه‌ها تا فرونشست زمین
دریاچه ارومیه، زاینده‌رود، هورالعظیم در حال خشکیدن هستند و اکثر تالاب‌ها به کانون‌های ریزگرد تبدیل شده‌اند. حتی فرونشست زمین در دشت‌های ایران به دلیل برداشت بی رویه از سفره‌های زیرزمینی، برخی مناطق را غیرقابل سکونت کرده است. کاهش ۵۰ درصدی روان‌آب‌ها در۵۰ سال اخیر و افزایش تبخیر ۷۵ درصدی بارش‌ها به دلیل گرمایش زمین را نیز باید به این فهرست اضافه کرد.
‎ریشه‌های بحران آب کشور؛ چرا به اینجا رسیدیم؟
‎کاهش ۳۱ درصدی ورودی سد‌ها در سال ۱۴۰۴ نسبت به سال قبل، افزایش دما باعث تبخیر بیشتر و کاهش منابع آب تجدیدپذیر شده است. درحالی که کشور ما با برخورداری از ۱۲ درصد زمین‌های کشاورزی، ۹۳درصد منابع آب را در این بخش هدر می‌دهد و تنها ۱۱ درصد از تولید ناخالص ملی از کشاورزی به دست می‌آید. کارشناسان می‌گویند بازده آبی ایران ۱۰۸۰ گرم محصول به ازای هر مترمکعب آب است، در حالی که این رقم در کشور‌های توسعه یافته ۲۱۰۰ گرم است. نکته تاسف بار اینکه ۳۰ درصد محصولات کشاورزی قبل از رسیدن به مصرف کننده از بین می‌رود. کاهش ۳۱ درصدی ورودی سد‌ها در سال ۱۴۰۴ نسبت به سال قبل، افزایش دما باعث تبخیر بیشتر و کاهش منابع آب تجدیدپذیر شده است.
‎راهکار‌های برون‌رفت چیست؛ آیا هنوز امیدی هست؟
‎کارشناسان از جایگزینی آبیاری قطره‌ای و هوشمند به جای روش‌های غرقابی، کشت محصولات کم‌آب‌بر مانند زعفران به جای گندم و برنج، کاهش ضایعات کشاورزی از ۳۰ درصد به کمتر از ۱۰ درصد، مدیریت منابع آب زیرزمینی با ممنوعیت حفر چاه‌های غیرمجاز و کنترل برداشت از سفره‌ها، تغذیه مصنوعی سفره‌ها با استفاده از سیلاب‌ها و آب‌های سطحی، توجه به بازیافت آب و فناوری‌های نوین با اجرای تصفیه و بازچرخانی فاضلاب (مانند عمان که ۷۸ درصد فاضلاب را بازیافت می‌کند) را از راهکار‌های برون رفت از این بحران می‌دانند.
علاوه بر این استفاده از آب‌شیرینکن‌های صنعتی در مناطق جنوبی و مرکزی. اصلاح الگوی مصرف شهری مثل جداسازی آب شرب و غیرشرب، استفاده از آب خاکستری برای آبیاری فضای سبز (مانند دانشگاه تهران)، نوسازی شبکه‌های فرسوده برای کاهش هدررفتآب. اجرای سیاستگذاری کلان و فرهنگسازی در جامعه با تعیین قیمت واقعی آب برای کاهش مصرف بی رویه، آموزش همگانی برای تغییر نگرش مردم به آب به عنوان یک کالای استراتژیک نیز مکمل این راهکارهاست.
هشدار جدی؛ ایران دیگر ذخیره آبی ندارد
‎پروفسور عزت‌الله رئیسی، پدر علم هیدروژئولوژی کشور، در تیر ماه امسال دوباره هشدار داد که ایران هیچ ذخیره آبی برای سال‌های خشکسالی ندارد و کشاورزی کشور کاملاً به بارندگی سالانه وابسته شده است. وی سیاست‌گذاری نادرست دولت‌های قبلی و عدم اجرای بیمه کشاورزی را از عوامل اصلی تشدید این بحران دانسته است.
عضو هیئت علمی دانشگاه در این زمینه عنوان می‌کند: «بر‌اساس پژوهش‌هایم، راه نجات در چهار محور است؛ اول- مدیریت برداشت آب، نصب کنتور‌های هوشمند برای کنترل دقیق مصرف و توقف کشت محصولات پرآب مانند برنج در دشت‌های بحرانی مانند مرودشت، دوم- احیا و تغذیه سفره‌ها با اجرای پروژه‌های تغذیه مصنوعی با استفاده از سیلاب‌ها (با فیلتراسیون رسوبات) و حفظ حریم رودخانه‌ها و جلوگیری از ساخت‌وساز در مسیر سیلاب‌ها، سوم- مقابله با شوری آب با کنترل فعالیت گنبد‌های نمکی در جنوب ایران و استفاده از فناوری‌های کاهنده شوری و همچنین تصفیه فاضلاب‌های شهری و صنعتی قبل از ورود به آبخوان‌ها و چهارم -فرهنگ‌سازی و آموزش با برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای کشاورزان درباره آبیاری بهینه و تغییر الگوی کشت و همکاری با رسانه‌ها برای افزایش آگاهی عمومی.»
‎تجربه موفق کشور‌هایی مانند سنگاپور نشان می‌دهد که حتی در شرایط سخت‌تر نیز می‌توان با مدیریت صحیح، بحران آب را به فرصتی برای توسعه پایدار تبدیل کرد.
‎هشدار کارشناسان درباره «ورشکستگی آبی»
به گفته کاوه مدنی، کارشناس محیط زیست، وضعیت ایران از مرحله بحران آب گذشته و به «ورشکستگی آبی» رسیده است. او هشدار می‌دهد که تقاضای آب در ایران بسیار بیشتر از منابع موجود است و این کشور دیگر ذخیره آبی برای سال‌های خشکسالی ندارد. خشکیدن رودخانه‌ها، فرونشست زمین در دشت‌های کلیدی، و کاهش ۴۰ درصدی بارندگی در پنج سال اخیر، نشان‌دهنده وضعیت فاجعه‌بار آب در کشور است. پیش بینی شده با ادامه این روند، تا سال ۲۰۳۰ با بحران بی‌سابقه‌ای مواجه خواهد شد که امنیت غذایی، اجتماعی و اقتصادی را تهدید می‌کند.
‎نهاد‌های موازی، مدیریت آب را فلج کرده است
محمدرضا اسکندری، وزیر اسبق جهاد کشاورزی (دولت نهم)، معتقد است «تشتت نهادی» بین وزارت نیرو، جهاد کشاورزی و سازمان محیط‌زیست، مانع اصلی حل بحران آب است. او می‌گوید: «پروژه‌های آبی پرهزینه و بی‌ثمر، تنها منابع را هدر داده‌اند، در حالی که راه‌حل واقعی، مدیریت مشارکتی با مردم است.»
‎نشانه‌های بحران و نقاط امید بخش
‎انصاری، محقق و کنشگر محیط زیست درباره خشکیدن برخی دریاچه‌ها و تالاب‌ها صحبت می‌کند و می‌گوید: «هرچند دریاچه ارومیه و هورالعظیم در معرض خشکی هستند، اما پروژه‌های احیای اخیر مانند انتقال آب به دریاچه ارومیه امید‌هایی را زنده کرده است.»
‎وی اضافه می‌کند: «هرچند مسئله فرونشست زمین در‌کشور جدی است و برداشت بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی باعث فرونشست برخی دشت‌ها شده، اما طرح‌های تغذیه مصنوعی آبخوان‌ها در استان‌هایی مانند خراسان رضوی نتایج مثبتی در پی داشته است.»
در‌شرایطی که با کاهش بارندگی‌ها مواجه هستیم و میانگین بارش ایران به ۲۳۵ میلی‌متر رسیده، بهره‌مندی از فناوری‌های نوین مانند آب‌شیرین‌کن‌ها و بازیافت اصولی فاضلاب می‌توانند بخشی از کمبود‌ها را جبران کنند.
‎کشاورزی ناکارآمد و فرصتی برای تحول‌آفرینی
‎ثابتی نیا، متخصص آبیاری و گیاه شناس با بیان اینکه هدررفت ۹۳ درصدی آب در بخش کشاورزی موضوع کم اهمیتی نیست، اضافه می‌کند: «طبق آمارو مستندات با جایگزینی آبیاری قطره‌ای و کشت محصولات کم‌آب‌بر مانند زعفران و پسته، می‌توان مصرف آب را تا ۵۰ درصدکاهش داد و علاوه بر آن با بهبود سیستم‌های نگهداری و حمل‌ونقل، می‌توان از هدررفت ۳۰درصدی محصولات کشاورزی جلوگیری کرد.»
‎اهمیت شورای آب و مدیریت منابع آبی
انواری، مدرس دانشگاه و متخصص مدیریت آب با اشاره به اهمیت شورای آب و مدیریت منابع آبی، عنوان می‌کند: «برداشت بی‌رویه از منابع زیرزمینی و فرونشست زمین با نرخ ۳۰ سانتیمتر در سال در نقاط مختلف کشور باعث شده ایران رتبه دوم فرونشست در جهان را به خود اختصاص دهد. نکته مهم دیگر هدررفت آب در بخش کشاورزی با بازدهی بسیار پایین است. در این زمینه می‌توان با اجرای آبیاری هوشمند و کشت محصولات کم‌آب‌بر مانند زعفران به‌جای گندم، هندوانه و ... برای کاهش هدررفت آب تلاش کرد.»
‎نقش آفرینی مجلس و قوانین زیست‌محیطی
به عقیده نادری، حقوقدان و کنشگر اجتماعی، در این زمینه کم‌رنگ بودن نقش محیط‌زیست در قوانین مثل روز روشن است. کمیسیون کشاورزی مجلس به‌جای تمرکز بر حفاظت، بیشتر بر بهره‌برداری از منابع تأکید دارد. نمونه دیگر عدم تصویب لوایح کلان مانند لایحه «استراحت جنگل‌ها» که سال‌ها در دستور کار دولت مانده است. او تاکید می‌کند که ایجاد فراکسیون مستقل محیط زیست در مجلس برای پیگیری قوانین حفاظتی می‌تواند یکی از راهکار‌های موثر برای برون رفت از این بحران باشد.
‎نقش موثر شهرداری‌ها در کنترل بحران آب
‎امیری، کارشناس مدیریت شهری به صراحت عنوان کرد: «باید قبول کرد که آبیاری غیراصولی فضای سبز توسط شهرداری‌ها با چمن‌کاری‌های پرآب‌بر و همچنین آبیاری در ساعات نامناسب شبانه روز، با تبخیر ۴۰درصدی آب خام، نقش بزرگی در بحران آب دارند. از سوی دیگر موضوع پسماند و آلودگی آب با افزایش زباله‌های پلاستیکی و ضعف سیستم‌های بازیافت، نیز می‌تواند در افزایش این بحران موثر باشد. با این‌حال شهرداری‌ها می‌توانند با جایگزینی گیاهان بومی کم‌آب‌خواه مانند کاکتوس‌های تزئینی به‌جای چمن، استفاده از بازچرخانی آب‌های خاکستری و پساب تصفیه‌شده برای آبیاری فضای سبز، به شکل ویژه به کمک بحران آب بیایند و آن را نجات دهند.»
افزایش دما و تبخیر در بحران آب بی‌تاثیر نیست، بنابراین برای حل این چالش می‌توان با استفاده از سامانه‌های آب‌خیزداری و ذخیره‌سازی سیلاب‌ها، از تبخیر جلوگیری کرد و در ادامه تغییر الگوی کشت و بکارگیری کشاورزی هوشمند با محوریت محصولات سازگار با کم‌آبی، آینده امنیت غذایی کشور را تضمین کرد.
‎راه‌حل‌های کلیدی برای گذر از بحران آب
‎اسدی، کارشناس محیط زیست از فناوری‌های نوین به عنوان چراغ راه آینده برای گذر از بحران آب در کشور یاد می‌کند و می‌گوید: «استفاده از آبشیرین‌کن‌های خورشیدی و استفاده از انرژی پاک برای شیرین‌سازی آب دریا، راه‌حلی پایدار و مطمئن برای مناطق جنوبی است. به جز این، در زمینه بازیافت فاضلاب هنوز عقب هستیم، ایران نیز می‌تواند با سرمایه‌گذاری در این بخش، آب مورد نیاز صنعت و کشاورزی را تأمین کند.»
‎بدون تردید هماهنگی بین نهاد‌های حاکمیتی (مجلس، دولت، شهرداری‌ها) و افزایش مشارکت مردمی کلید حل بحران‌های زیست‌محیطی است. در شرایط کنونی نیازمند تحولی ساختاری در سیاست‌گذاری، اجرا و نظارت هستیم تا از «ورشکستگی آبی» و تخریب طبیعت جلوگیری شود.