سید ابراهیم حسینی فرد
پژوهشگر مطالعات راهبردی
بر پایه گزارش مؤسسه صلح بین‌المللی استکهلم (SIPRI)، مجموع هزینه‌های نظامی در خاورمیانه در سال ۲۰۲۴ به ۲۴۳ میلیارد دلار رسید که ۱۵ درصد بیشتر از سال قبل بود. در چنین فضایی محمد جواد ظریف و محسن بهاروند با «طرح مناره» می‌کوشند ایران را در رأس ابتکار تأسیس منطقه‌ای عاری از سلاح هسته‌ای قرار دهند. اما آیا این ابتکار، بهبود واقعی امنیت منطقه را ممکن می‌کند یا صرفاً نامی پرطمطراق است؟
ضرورت طرح و ارجاع به دستورکار بین‌المللی
جمهوری اسلامی بارها در مجامع بین‌المللی از جمله قطعنامه GC(68)/RES/14 سازمان بین‌المللی انرژی اتمی خواستار «اعمال فوری نظارت کامل آژانس بر همه فعالیت‌های هسته‌ای خاورمیانه» شده است؛ گامی که به‌مثابه پایه‌ای برای ایجاد منطقه‌ای عاری از سلاح هسته‌ای تلقی می‌شود. تنش‌ها در این منطقه، از حمله به تأسیسات هسته‌ای ایران تا برنامه نظامی پنهان برخی کشورها، ضرورت اعتمادسازی و مشارکت همه‌جانبه را به‌وضوح نشان می‌دهد.
سه محور کلیدی «مناره»
۱. همکاری و راستی‌آزمایی متقابل
همه کشورهای منطقه متعهد می‌شوند تولید، انباشت یا استقرار سلاح هسته‌ای را ترک کنند و بر مبنای سازوکارهای راستی‌آزمایی دوطرفه، سطح اطمینان را ارتقا دهند. این مدل مشابه توصیه‌های قطعنامه‌های متعدد مجمع عمومی سازمان ملل برای ایجاد سازوکارهای شفاف است.
۲. انگیزه‌سازی اقتصادی–فنی
اعضای طرح با دسترسی به فناوری‌هایی مانند پزشکی هسته‌ای و انرژی پاک، منافعی ملموس به دست می‌آورند تا صرفاً از منظر امنیتی به این ایده نگاه نکنند و پیوستن به آن برایشان به‌صرفه باشد.
۳. تعریف جامع امنیت و مدیریت بحران
فراتر از تسلیحات هسته‌ای، «مناره» بحران‌های زیست‌محیطی، کم‌آبی و امنیت غذایی را هدف قرار می‌دهد تا مفهوم امنیت منطقه‌ای از منظری همه‌جانبه بازتعریف شود. این رویکرد، با هدف انتقال گفت‌وگو از سطح تقابل تسلیحاتی به مسائل زیربنایی زندگی مردم طراحی شده است.
آزمون‌های پیش‌رو
مقاومت اسرائیل و حمایت ایالات متحده
اسرائیل همواره با ایده منطقه‌ای عاری از سلاح هسته‌ای مخالفت کرده و با کارزارهای دیپلماتیک در آمریکا نقش مهمی در مانع‌تراشی ایفا می‌کند. بدون تغییر سیاست واشنگتن نسبت به نگرانی‌های امنیتی تل‌آویو، پیشبرد «مناره» دشوار خواهد بود.
بی‌اعتمادی کشورهای خلیج فارس
هزینه نظامی کشورهای حوزه خلیج فارس در سال ۲۰۲۴ بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار بود که افزایشی ۱۰ درصدی نسبت به ۲۰۲۳ داشت؛ نگرانی از امتیازدهی بیش‌ازحد ایران، مانع استقبال از «مناره» می‌شود.
اختلافات سیاست داخلی ایران
محافظه‌کاران ممکن است طرح را ساده‌لوحانه یا متضاد منافع ملی بدانند و حتی فرآیند تصویب آن در مجلس شورای اسلامی را با چالش مواجه کنند.
سناریوهای محتمل
۱. سناریوی سازنده
با میانجی‌گری کشورهایی مانند عمان و پشتیبانی سیاسی–مالی چین و روسیه، می‌توان اجلاس منطقه‌ای تحت نظارت آژانس برگزار و اولین پروتکل‌های راستی‌آزمایی و همکاری فنی را تدوین کرد.
۲. سناریوی تشدید تنش
رد طرح توسط واشنگتن و تل‌آویو ممکن است بستری برای افزایش تحریم‌ها علیه ایران فراهم کند و «مناره» به ابزاری تبلیغاتی علیه دیپلماسی جمهوری اسلامی بدل شود.
برای بالابردن شانس موفقیت، پیشنهاد می‌شود ایران پیش از توافق نهایی، پروژه‌های مشترک پزشکی هسته‌ای را با کشورهای عربی آغاز کرده و گزارش‌های داوطلبانه خود را به‌طور منظم به آژانس ارسال کند.
نتیجه‌گیری و توصیه سیاست‌گذاری
طرح «مناره» می‌تواند نقطه عطفی در دیپلماسی هسته‌ای خاورمیانه باشد؛ به شرط آنکه:
۱. اتحاد داخلی میان جریان‌های سیاسی ایران ایجاد شود؛
۲. حداقل یک کشور عربی میانه‌رو (مثلاً عمان یا امارات) به‌عنوان شریک اولیه همراه شود؛
۳. واشنگتن نگرش خود را نسبت به همکاری‌های صلح‌آمیز هسته‌ای تغییر دهد.
در غیاب این سه عامل، «مناره» همچنان در محدوده شعار و سندهای نظری باقی خواهد ماند و از آرمانی دست‌نیافتنی فراتر نخواهد رفت.