تحولات پرشتاب تنش‌زدایی میان تهران و ریاض
گروه بین الملل - هیات فنی عربستان سعودی در ادامه سفر به ایران روز جمعه مورخ ۲۵ فروردین ۱۴۰۲ برای بازدید از سرکنسولگری عربستان در مشهد مقدس و بررسی نحوه بازگشایی آن به مشهد سفر کرد. این هیات عربستانی در فرودگاه بین المللی شهید هاشمی نژاد مورد اسقبال محمد بهشتی منفرد، رئیس دفتر نمایندگی وزارت امورخارجه در خراسان رضوی قرار گرفت.
بهشتی منفرد ضمن خوش‌آمد‌گویی به هیات عربستان سعودی ابراز امیدواری کرد که با فعال شدن نمایندگی‌های سیاسی دوکشور، روابط این دو کشور مهم و مسلمان در منطقه گسترش یابد و اتباع دو کشور ایران و عربستان بتوانند چون گذشته  به جمهوری اسلامی ایران سفر کنند.
در این دیدار «ناصر بن عوض آل غنوم» رئیس هیات سعودی از استقبال گرم مسئولان وزارت خارجه ایران و تسهیل روند سفر هیات عربستان به ایران تقدیر و تشکر کرد. وی اظهار امیدواری کرد که احیای روابط میان دو کشو بزرگ مسلمان در منطقه موجب خیر و برکت و افزایش همکاریها میان کشورهای منطقه شود.   
 گفتنی است، هیات عربستان سعودی در هفته گذشته از سفارت و اماکن دیپلماتیک خود  در تهران بازدید کرد و متقابلا هیات فنی  جمهوری اسلامی ایران برای ایجاد مقدمات بازگشایی سفارت ایران در ریاض، کنسولگری کشورمان در جده و دفتر نمایندگی کشورمان نزد سازمان کنفرانس اسلامی به عربستان سعودی سفر کرد.
سفر هیات عربستانی به مشهد برای بازگشایی کنسول گری
در همین رابطه محمد بهشتی منفرد در گفت‌وگو با ایسنا درخصوص تاریخ دقیق بازگشایی کنسولگری عربستان در مشهد اظهار کرد: ایران و عربستان آنقدر برای بازگشایی اماکن دیپلماتیک خود در خاک یکدیگر جدی هستند که با توجه به زمانبر بودن آماده‌سازی ساختمان‌های موجود، در تلاشند یکی از هتل‌های مشهد به عنوان مکانی موقت برای انجام فعالیت‌های کنسولی انتخاب شود و هیاتی از عربستان با استقرار در این هتل فعالیت‌های خود را آغاز کند.  
وی افزود: هیات سعودی امروز در ادامه سفر روز جمعه خود به مشهد، بازدیدی از هتل‌ها به عمل آورد تا هتلی را به عنوان مکان موقت انتخاب و با توجه به توافقات انجام شده، هرچه سریع‌تر هیات دیپلماتیک و کنسولی عربستان در این مکان مستقر شود.
لازم به ذکر است در دیدارهای صورت گرفته بهشتی منفرد ضمن خوش‌آمدگویی به ناصر ابن عوض آل غنوم و همراهان و ابراز خرسندی از ملاقات با ایشان ابراز امیدواری کرد، تا پس از سفر هیات سعودی به جمهوری اسلامی ایران در آینده نزدیک شاهد حضور سفیر و سرکنسول عربستان در تهران و مشهد باشیم و با فعال شدن نمایندگی‌های سیاسی ایران عربستان، روابط این ۲ کشور مسلمان بیش از پیش گسترش یابد.
وی افزود: به زودی زوار عربستانی برای زیارت حضرت امام رضا(ع) که نزد ما ایرانیان و مسلمانان جهان بسیار محترم است، به مشهد خواهند آمد و زوار ایرانی نیز برای حج تمتع و عمره و زیارت مرقد شریف حضرت نبی اکرم(ص) عازم مکه مکرمه و مدینه منوره خواهند شد. همچنین ان‌شاالله شاهد بازگشایی سفارت و سرکنسولگری جمهوری اسلامی ایران تا قبل از حج تمتع در ریاض و جده خواهیم بود. ما سفر  شما و هیات ایرانی برای بازگشایی سفارت و سرکنسولگری‌های ۲ کشور در ماه مبارک رمضان را به فال نیک گرفته و انشاءالله شاهد برکات آن در آینده نزدیک خواهیم بود.
در ادامه این دیدار ناصر بن عوض آل غنوم، رئیس هیات سعودی نیز اظهار کرد: از حسن استقبال در تهران و مشهد بسیار سپاسگزاریم. برای تعامل مجدد در خصوص ویزا، باید ارتباط جدی داشته باشیم. افتتاح مجدد سفارت در ریاض و تهران و سرکنسولگری در مشهد و جده بسیار باعث خرسندی است. در سفر به مشهد، بازدید از محل و ساختمان سرکنسولگری را بعد از هفت سال در  برنامه کاری داریم. محل اسکان و اقامت را نیز بازدید خواهیم نمود. این سفر در ماه مبارک رمضان صورت گرفته است و باعث خیر و برکت است و بعد از چند روز از مشهد مستقیم به وطنمان بازمی‌گردیم. ما منتظر ورود زوار و تجار ایرانی به عربستان هستیم.
وی در ادامه ابراز امیدواری کرد که پس از سفر هیات‌های فنی ایران و عربستان، روابط این ۲ کشور برادر و مسلمان در بخش‌های فرهنگی و اقتصادی نیز توسعه یابد و زمینه سفر اتباع ۲ کشور به ویژه ایرانیان جهت سفر به مکه مکرمه و مدینه منوره و شرکت در مراسم حج فراهم شود.
در پایان این دیدار بهشتی منفرد بیان کرد: ما هم با تمام امکانات آماده همکاری باشما هستیم و اختیار و انتخاب محل برای کار و اقامت را به جنابعالی و هیات همراه واگذار می‌کنیم. احتمالا برای شروع هرچه سریعتر فعالیت نمایندگی‌های ۲ کشور باید محل موقتی را انتخاب نمایید چراکه آماده‌سازی اماکن قبلی زمانبر است.
ممنوعیت سفر شهروندان عربستان به ایران برداشته شد
بازگشت شهروندان عربستانی به ایران پس از هفت سال ممنوعیت و بازگشایی سفارتخانه‌های دو کشور، قطعیت پیدا کرده است. رییس انجمن صنفی دفاتر خدمات مسافرت هوایی و جهانگردی ایران نیز از اراده عربستان برای برقراری پرواز مستقیم به ایران و ازسرگیری و تسهیل سفرها به‌زودی خبر داده است.
در همین رابطه حرمت‌الله رفیعی در گفت‌وگو با ایسنا با اشاره به امضاء بیانیه مشترک ایران و عربستان برای ازسرگیری روابط و بازگشایی سفارتخانه‌ها و کنسولگری‌های ایران و عربستان، اظهار کرد: روابط ایران و عربستان تقریبا پس از هفت سال، درحال برقراری است. یکی از مطالبات بخش خصوصی در تمام این سال‌ها، برقراری دوباره روابط ایران و عربستان و گسترش رفت و آمد بین دو کشور بوده است. پس از امضاء‌ بیانیه مشترک، نیز دیدارهای خوبی با موضوع برقراری مسیر هوایی مستقیم بین دو کشور انجام شده و مذاکرات و توافق‌های اولیه‌ای درباره برقراری پرواز مستقیم بین برخی شهرهای ایران و عربستان صورت گرفته و به نظر می‌رسد که طرف مقابل خیلی جدی و با اراده است و دولت‌ها هم مصمم هستند.
به گفته او، برقراری پرواز مستقیم در مسیر دمام ـ مشهد و تهران، از جمله موضوع این مذاکرات بوده است و احتمالا بزودی این مسیر هوایی مستقیم بین دو کشور برقرار شود.
رفیعی با اشاره به قطع رابطه عربستان و تاثیر آن بر روابط گردشگری دو کشور و توقف سفر شیعیان به ایران، ‌ اظهار کرد:‌ با توجه به ممنوعیت مسافرتی که از سوی عربستان در سال‌های نخست قطع رابطه دیپلماتیک ایجاد شد، بخش زیادی از عربستانی‌ها امکان سفر به ایران را از دست دادند، البته در سال‌های مؤخر بعضی از شهروندان عربستانی از طریق کشورهای دیگر به ایران سفر کردند.
او گفت:‌ عربستان در موضوع گردشگری بسیار جدی عمل می‌کند، پیش‌بینی می‌شود با امضاء بیانیه مشترک بین دو کشور و بازگشایی سفارتخانه‌ها و کنسولگری‌های ایران و عربستان، سوای روابط زیارتی، تعاملات گردشگری دو کشور نیز گسترش یابد و رفت‌وآمد مسافران و گردشگران بین ایران و عربستان با ویزای توریستی آسان شود. حتی این احتمال می‌رود با ویزای توریستی عربستان امکان سفرهای زیارتی مثل عمره برای شهروندان ایرانی نیز فراهم شود؛ چرا که عربستان درحال حاضر این امتیاز را برای دیگر شهروندان جهان قائل شده است.
رئیس هیأت مدیره انجمن صنفی دفاتر خدمات مسافرتی ایران درباره تغییراتی که در سطح روابط توریستی ایران با دیگر کشورهای عربی پیش‌بینی شده است، ‌ اظهار کرد:‌ یقینا پس از عادی شدن روابط ایران و عربستان، دیگر کشورهای عربی که روابطشان را با ایران به سطح ضعیفی رسانده بودند، به سرعت به حالت قبل بازمی‌گردند و به نظر می‌رسد این فرایند چندان زمان‌بر نباشد.  
روابط دیپلماتیک ایران و عربستان از ژانویه ۲۰۱۶ (۱۳۹۴) پس از اعتراض به اعدام «شیخ نمر»، روحانی شیعه در عربستان و تعرض به سفارت و کنسولگری‌های این کشور در مشهد و تهران، قطع شد. متعاقب آن کشورهای بحرین، سودان، جیبوتی و سومالی روابط خود را با ایران قطع کردند و کویت، قطر و اردن نیز سفرای خود را فراخواندند و امارات هم سطح نمایندگی خود را به کاردار کاهش داد.
عربستان پس از آن در بیانیه‌ای رسمی تأکید کرد که سفر شهروندانش به ایران ممنوع است. مدیرکل اداره گذرنامه عربستان به اتباع این کشور هشدار داد: «بدون مجوز این اداره، شهروندان عربستانی حق سفر به یمن، سوریه، اراضی اشغالی تحت کنترل رژیم صهیونیستی، تایلند و ایران را ندارند.»
با وجود این هشدار و جریمه مالی، ‌ برخی شهروندان عربستانی از طریق کویت و یا امارات همچنان به ایران سفر می‌کردند که بیشترین انگیزه آن‌ها نیز سفر زیارتی به مشهد بود، در سال ۲۰۲۰ (۱۴۰۰) امور خارجه عربستان بار دیگر اخطار داد: «عبور از کشور سوم برای رسیدن به کشورهای ممنوعه، یا داشتن مُهر ورود و خروج این شش کشور، «جرم» است.»
عربستان این ممنوعیت را متوجه شهروندان کویت، امارات، بحرین و دیگر کشورهای عربی هم‌پیمان با خود نیز دانست.
با توقف سفر شهروندان عربستانی به ایران، سرمایه‌گذاران عرب نیز پروژه‌هایی که در برخی شهرهای ایران از جمله مشهد آغاز کرده بودند، نیمه‌کاره رها کرده و یا به شرکای ایرانی خود واگذار کردند.
پس از آن، هتلداران شهر مشهد که یکی از اصلی‌ترین مقاصد این دسته از گردشگران بودند، معترف شدند که خسارت مالی سنگینی را به علت توقف سفر شهروندان کشورهای عربی به ویژه عربستانی‌ها متحمل شده‌اند و رییس اتحادیه هتلداران خراسان رضوی نیز از به فروش گذاشته شدن ۷۰ هتل در شهر مشهد خبر داد.
بنابر اظهارات هتلداران شهر مشهد تا پیش از برقراری این ممنوعیت و قطع روابط تهران و ریاض و تیره شدن فضای سیاسی میان ایران و کشورهای حوزه خلیج‌ فارس، مشهد هر سال میزبان حدود یک میلیون و ۵۰۰ هزار گردشگر از کشورهای عربی بود و شرکت‌های بحرینی و عربستانی بیش از ۱۰ هتل ۴ و ۵ ستاره را به صورت سالانه در مشهد اجاره می‌کردند.
بنا به اظهارات مسئولان گردشگری نیز ایران از سال ۱۳۹۵ به بعد حدود ۵۰ درصد از بازار گردشگری کشورهای عربی و حاشیه خلیج فارس را از دست داده بود و در سال‌هایی شمار سفر گردشگران عربستانی به ایران نیز صفر شده بود.
اکنون در بیانیه مشترکی که بین ایران و عربستان امضا شده، به طور مشخص تاکید شده است که «دو طرف توافق کردند نمایندگی‌های دو کشور در زمان مورد توافق، بازگشایی شود و اقدامات لازم را برای گشایش سفارتخانه‌های دو کشور در ریاض و تهران و  سرکنسولگری‌های این دو کشور در جده و مشهد صورت دهند.»
همچنین «دو طرف توافق کردند هماهنگی‌های لازم را میان هیأت‌های فنی  برای بررسی راه‌های گسترش همکاری میان دو کشور، از جمله از سرگیری پروازها و سفرهای متقابل هیأت‌های رسمی و بخش خصوصی، تسهیل اعطای روادید برای شهروندان دو کشور از جمله روادید عمره، ادامه دهند.»
به دنبال این توافق انجام شده میان تهران و ریاض در چین برای از سرگیری روابط، روز شنبه ۱۹ فروردین ماه ۱۴۰۲، یک هیات فنی از عربستان برای بازدید از سفارت این کشور در تهران و بررسی مکانیزم بازگشایی آن و همچنین بازگشایی کنسولگری عربستان در مشهد، به تهران سفر کرد و متقابلا یک هیأت از ایران به عربستان سفر کرد و درهای سفارت ایران در شهر ریاض پس از هفت سال گشوده شد. مدیرکل خلیج فارس وزارت خارجه که از او به عنوام سفیر احتمالی ایران در عربستان نام برده شده است نیز گفت: «تلاش تهران بر این است که تا قبل از فرارسیدن ایام حج تمتع و تا اواخر ماه شوال، فعالیت سفارت ایران در ریاض و سرکنسولگری کشورمان در جده نیز از سرگرفته شود.»