در آستانه نشست فصلی شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، تهران بار دیگر در کانون فشار‌های سیاسی قرار گرفته است. تجربه تلخ خردادماه، که به صدور قطعنامه‌ای سیاسی از سوی اروپا و حمله ۱۲ روزه آمریکا و اسرائیل به تأسیسات هسته‌ای ایران منجر شد، همچنان سنگینی خود را بر فضای مذاکرات باقی گذاشته است.
امید محسنی در برنا می نویسد: فعال‌سازی مکانیسم «اسنپ‌بک» و موضوع بازگشت قطعنامه‌ها و تحریم‌های شورای امنیت، در شرایطی مطرح شده که رویکرد سیاسی آژانس به برنامه هسته‌ای ایران و گزارش محرمانه جدید گروسی با تکرار ادعا‌های گذشته سعی می‌کند زمان را به عنوان تهدید علیه ایران به کار بگیرد.
رافائل گروسی، مدیرکل آژانس، در روز‌های اخیر با اظهاراتی تازه، تلاش کرده است توپ را به زمین تهران بیندازد. او در مصاحبه با رویترز مدعی شد: «مذاکرات با ایران درباره ازسرگیری بازرسی‌ها نمی‌تواند برای مدت طولانی ادامه یابد. امیدوارم توافق در این زمینه طی روز‌های آینده حاصل شود.» موضوعی که در بیانیه‌های اروپایی به عنوان یکی از شروط ادامه مذاکرات و توافق احتمالی، قبل از این نیز مطرح شده بود.
گروسی همچنین درباره ذخایر اورانیوم غنی‌شده ایران پس از حملات آمریکا گفت: «به‌طور کلی درک عمومی این است که بخش عمده مواد همچنان در ایران باقی مانده است. اما لازم است این موضوع تأیید شود.» او با اشاره به قانون جدید ایران، که بازرسی‌ها را منوط به تأیید شورای عالی امنیت ملی می‌داند، افزود: «قوانین داخلی تعهدی برای آژانس ایجاد نمی‌کند.» تحلیلگران این مواضع را ادامه همان خط فشاری می‌دانند که آژانس را به ابزار سیاسی غرب علیه تهران تبدیل کرده است؛ خطی که بدون اشاره به حملات آمریکا و اسرائیل به تأسیسات هسته‌ای ایران، یک‌جانبه ایران را مقصر معرفی می‌کند.
موضع تهران؛ چارچوبی برای همکاری
در مقابل، تهران بر ضرورت بازتعریف روابط با آژانس تأکید دارد. سید عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، اعلام کرد: «چارچوب جدید همکاری با آژانس در دست مذاکره است و آژانس نیز پذیرفته که شرایط جدید باید در قالب تازه‌ای پیگیری شود.» وی تصریح کرد: «تا زمان نهایی شدن این مذاکرات، هیچ همکاری جدیدی شکل نخواهد گرفت.» ایران، همراه با چین و روسیه، پیش‌تر در نامه‌ای مشترک به دبیرکل و رئیس شورای امنیت سازمان ملل، اقدام اروپا برای فعال‌سازی اسنپ‌بک را فاقد مبنای حقوقی و نقض آشکار برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ خوانده بود. به باور تهران، اقدامات جبرانی ایران در پاسخ به خروج یکجانبه آمریکا و خلف وعده اروپایی‌ها، نمی‌تواند مبنای حقوقی برای بازگرداندن تحریم‌ها باشد. اما گزارش‌های محرمانه آژانس که در روز‌های گذشته از سوی رسانه‌های غربی منتشر شده ادعا می‌کند میزان اورانیوم غنی شده ۶۰ درصد ایران تا ۱۲ ژوئن به بیش از ۴۴۰ کیلوگرم رسیده که نسبت به گزارش قبلی این نهاد حدود ۳۳ کیلوگرم افزایش داشته است. آژانس مدعی است که میزان غنی‌سازی عمومی تهران برای رسیدن به بمب هسته‌ای در صورت رسیدن به غنی‌سازی ۹۰ درصد کافی است. اصرار آژانس بر ارائه گزارش‌های منفی و افزایش فشار بر تهران همزمان با حملات آمریکا به تاسیسات هسته‌ای و تلاش اروپا بر فعال‌سازی مکانیسم ماشه با وجود تاکید ایران بر صلح‌آمیز بودن برنامه‌ها در کنار تاکید بر بازرسی از فردو و تاسیسات آسیب‌دیده روند حقوقی و بیطرفانه نهاد بین‌المللی را زیر سوال می‌برد. عراقچی دیشب در حساب کاربری خود در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: ایران همواره هشدار داده که هیستری غرب درباره گسترش تسلیحات هسته‌ای در منطقه ما به طور کامل تصنعی است. مسئله از نگاه آنها، وجود یا گسترش زرادخانه‌های تسلیحات اتمی نیست بلکه این موضوع است که چه کسی اجازه دارد پیشرفت علمی کند ولو آنکه برای برنامه‌های هسته‌ای صلح‌آمیز باشد.» وی تاکید کرد: «بنابراین شگفت انگیز نیست که سکوت کرکننده‌ای در غرب نسبت به توسعه آشکار تنها زرادخانه تسلیحات هسته‌ای در منطقه ما، یعنی تسلیحات هسته‌ای در دست متحد نسل‌کُش آنها، وجود دارد. سه کشور اروپایی و آمریکا ممکن است انکار کنند، اما سکوتشان هرگونه اعتبار آنها را برای حتی مطرح کردن موضوع عدم اشاعه از بین می‌برد.»
معادله‌ای پیچیده‌تر از همیشه
تقابل دیپلماتیک پس از نشست دوحه و افزایش فشار اروپایی‌ها حکایت از آن دارد که نشست پیش‌روی شورای حکام می‌تواند صحنه جدال جدی‌تری میان تهران و سه کشور اروپایی باشد. گروسی با تعیین ضرب‌الاجل و تأکید بر شفافیت کامل، عملاً پیام اروپا را منتقل می‌کند؛ همکاری ایران با آژانس پیش‌شرط اصلی برای جلوگیری از فعال‌سازی مکانیسم ماشه است. در مقابل، تهران بر خطوط قرمز خود و ضرورت چارچوب تازه تأکید دارد.
بازی اروپا میان تشویق به دیپلماسی و بازتولید تنش
اروپا در کنار فشار‌های دیپلماتیک اخیر، برگ دیگری را نیز در دست گرفته است: مکانیسم ماشه. این سازوکار که وعده بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل را می‌دهد در وضعیتی در دستور کار قرار گرفته که عراقچی معتقد است این عملکرد روندی برخلاف دیپلماسی است. عراقچی در دیدار با «کایا کالاس»، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا گفته است: «انتظار می‌رود آژانس در راستای ایفای وظیفه‌ای که طبق برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ بر عهده آن نهاده شده است در جهت انجام مسئولیت خود و خنثی‌سازی تحرکات علیه دیپلماسی ایفای نقش کند.» با این حال به نظر می‌رسد آنچه که عراقچی آن را رویکردی غیرموجه و غیرقانونی در نقش‌آفرینی تروئیکا می‌داند تبدیل به شمارش معکوس برای فشار بر تهران شده تا یکی از شروط مهم برای ازسرگیری مذاکرات ایران و آمریکا محقق شود، مذاکراتی که در میانه دور پنج و ششم تبدیل به اقدام نظامی علیه تهران شد.
ناظران معتقدند این ابزار بیش از آنکه تضمینی برای صلح باشد، به‌مثابه قماری پرریسک از سوی غربی‌ها عمل می‌کند و اگر وزنه‌ای جدی از دیپلماسی واقعی به جای سیاست در پشت آن قرار نگیرد، می‌تواند به‌جای بازگرداندن گفت‌وگوها، مسیر بازگشت به تنش‌ها را هموار کند. تجربه گذشته نشان می‌دهد اروپایی‌ها در دوران ریاست‌جمهوری ترامپ، به‌رغم فشارها، حاضر نشدند ماشه را بکشند تا ابزارشان به بخشی از سیاست فشار حداکثری بدل نشود. اکنون، اما با نزدیک شدن موعد انقضای این سازوکار در قطعنامه ۲۲۳۱، آنها تصمیم گرفته‌اند از آخرین فرصت خود بهره بگیرند، فرصتی که بیش از استقلال عمل اروپا برآیند همسویی ناگزیر آنها با آمریکاست.
دو روایت متضاد از مذاکره و فشار
پیش از حملات اسرائیل و آمریکا به ایران در خرداد، اروپا آشکارا به تهران هشدار داده بود که اگر فعالیت‌های هسته‌ای محدود نشود، تا پایان تابستان مکانیسم ماشه فعال خواهد شد. پس از حملات، حتی پیشنهاد تمدید شش‌ماهه این سازوکار را مطرح کردند؛ پیشنهادی که از نگاه اروپا برای حفظ اهرم فشار و دادن زمان به ایران و آمریکا منطقی می‌نمود. اما برای تهران، چنین معامله‌ای معنایی نداشت: شفافیت کامل درباره ذخایر حساس اورانیوم در برابر هیچ تضمین امنیتی و هیچ منفعت اقتصادی ملموس.
نشست روز دوشنبه شورای حکام با تمرکز بر برنامه هسته‌ای ایران آخرین نشست پیش از فعال‌سازی مکانیسم ماشه خواهد بود که در تلاقی تنش‌ها و تمایل به گفت‌و‌گو برگزار می‌شود. «میخائیل اولیانوف» نماینده دائم روسیه نزد سازمان‌های بین‌المللی در وین طی پیامی در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «نشست ماه سپتامبر شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از روز دوشنبه آغاز خواهد شد. تردیدی وجود ندارد که موضوع ایران و برنامه هسته‌ای آن در مرکز توجه قرار خواهد گرفت.» حساسیت این نشست از آن جهت افزایش یافته است که قطعنامه‌های احتمالی جدید می‌تواند باردیگر فضا را بر علیه دیپلماسی و گفت‌و‌گو تغییر دهد.
در این میدان پرتنش، تهران بر یک اصل ایستاده است؛ چارچوب تازه‌ای برای همکاری، بدون عقب‌نشینی از خطوط قرمز. به باور دیپلماسی ایران، ادامه مسیر تنها در صورتی معنا دارد که آژانس نقش نظارتی خود را از سایه فشار‌های سیاسی بیرون بکشد و اروپا نیز به جای ابزار تهدید، به تعهدات اقتصادی و امنیتی برجام بازگردد. اما در آن‌سو، اروپا با اسنپ‌بک و تعیین ضرب‌الاجل‌های دیپلماتیک، می‌کوشد تهران را در موقعیت انتخابی دشوار قرار دهد؛ یا شفافیت فوری و کامل، یا بازگشت تحریم‌های چندجانبه.
واقعیت این است که دو روایت متضاد بر میز مذاکرات نشسته‌اند؛ تهران از «حق مشروع» و بازتعریف رابطه سخن می‌گوید، در حالی که اروپا با ادبیات تهدید و ابزار حقوقی تلاش دارد بحران را به اهرمی برای کنترل دوباره بدل کند. در چنین وضعیتی، آینده مذاکرات بیش از هر زمان دیگری به توان بازیگران برای عبور از منطق فشار و ورود به منطق توافق وابسته است؛ مسیری که اگر انتخاب نشود، نه به بازگشت اعتماد، بلکه به بازتولید تنش خواهد انجامید.