اصولاً برای پژوهش و تحقیق «‌examination‌» اندیشگی و علمی تعریف واحد و ثابت و مورد قبول و اجماع تمام اعضای جامعه علمی نمی‌توان مطرح کرد، زیرا هر پژوهشگری دارای ذوق و سلیقه و دیدگاه و روش‌های خاصی را در پژوهندگی و جویندگی بکار می برد. لیکن، پژوهش یک فعالیت و مشغولیت و کنشگری جمعی و همکارانه است که واجد نظم و نسق و روش و رویکرد و هدف و غایت معین دارد. یعنی، کار و کوشش پژوهشگرانه یک کار روشمند و روندی و هدفدار است. از این روی، پژوهش و پژوهشگری دارای اصول و قواعد و قوانین منطقی و معقول و مقبول است. بنابراین پژوهش یعنی بازجستن و جستجوگری‌ اندیشه ورزانه و عالمانه.
یک پژوهش نافع و خیرمند و مفید و اثربخش، پژوهشی ست که از واقعیات و مشاهدات شروع می شود و به مفهوم سازی و طرح و تعبیه فرض‌ها و فرضیه‌ها می‌رسد و پس از بررسی و ارزیابی و آزمایش مکرر به نظریه و نگرش ختم می گردد. یعنی در پژوهش اثربخش تحقیق و نگاه فرایندی بر رهیافت غایت اندیشانه غالب و چیره است. به تصور من گوهر و جان پژوهش ها به خردورزی و استدلال پذیری و کارآمدی می رسد. بدون عقل ورزی و استدلال‌آوری، پژوهش‌ها در عمل و صحنه زندگی و جامعه سر از عبث بودن «‌useless‌» و بیهودگی و اتلاف عمر و سرمایه در می آورد. مثلاً، وقتی سیل می آید ستاد بحران و همه مدیران بفکر می افتند که کاری باید بکنند، اما پس از چند روز اصل مسئله و معضل و بحران فراموش می شود و تا تکرار دوباره و تلفات مجدد کسی به فکر آن نمی‌افتد. چنین است آلودگی هوا و آلودگی صوتی و اختلاس‌ها و معضلات دیگر. اما نگرش خردمندانه چه می گوید؟ نگاه اندیشه ورزانه می گوید برای تبیین رویدادها و حوادث و جلوگیری از تکرار مخرب آنها، لازم است کار استوار و متقن انجام دهیم؛ کار و کوشش مستحکم و استوار با اندیشه و پژوهش و برهان سرو کار دارد. یعنی پژوهش زیربنای هرگونه تصمیم سازی و تصمیم گیری است. امر و موضوع پژوهیده و اندیشه شده با موضوع و پدیده مغفول و مجهول یکسان نیست. گویی، در اولی یک صورت و پوشش عقلی و علمی در روی آن موضوع خلق می کنیم و آن مسئله را از وادی حیرت و جهالت و مجهولیت به قلمرو آگاهی و اندیشه و دانش بر می کشیم و ارتقاء می دهیم. به تعبیر دیگر، ما در پژوهش اثربخش با چهار مرتبه و مرحله سروکار داریم: ۱- ندیده و نیاندیشه‌ها را دیدن و اندیشیدن. مثل اینکه ما به موضوع معلولین بی‌توجه باشیم و اساساً این واقعیت و رویداد را نبینیم و با تغییر نگاه و رویکرد متوجه باشیم که یک موضوع فراموش شده است و آنگاه التفات و عنایت کنیم و بیاندیشیم. ۲- دیدن و اندیشیدن و پژوهش معمولی و عادی. یعنی عامیانه دیدن و پژوهیدن. (شاید، مشکل جدی ما در حل و فصل مسائل و بحران ها همین نگاه باشد، سطحی بینی و اشعری گری). ۳- اندیشیدن و پژوهیدن ذهنی و خیالی و سیاسی و ایدئولوژیک و بی فایده. مثل اینکه راجع به علل و ریشه های بحران بی تفاوتی اجتماعی و بحران بی اعتمادی جمعی قرار است پژوهش کنیم، اما بداء رخ می‌دهد و مثلا یکی عطسه می‌کند یا استغاره می‌نماید و ما از پژوهش علمی منصرف می‌شویم یا به نتیجه بیهوده و پوچ بسنده میکنیم. این نوع پژوهش، پژوهش خیالی و آرمانی و ابترمند است. ۴- بعد از این مراحل ناکافی و ناکارآمد، به مرحله پژوهش اثربخش می رسیم، پژوهش اثربخش در مقابل پژوهش ابترمند و پژوهش عبث بخش مطرح میشود. ما هم به تفکر و معرفت و شناخت نیاز داریم و هم به کاربرد و کاربست و اثرمندی. ما در زمین و با پوست و استخوان و وجود زمینی زیست می کنیم و لاجرم نیازمند به تفکر و پژوهش معطوف به اثر و فایده زمینی هستیم.
در ایران امروز و در حوزه پژوهش با چالش های بسیار عمیق مواجهه‌ایم: چالش اصلی در حوزه علوم انسانی و اجتماعی فقدان تفکراثربخش است. غالباً پژوهش‌ها در روی کاغذ یا ابزار دیجیتالی و در قفسه‌ها بایگانی ها می شود و هیچ اثری و عایدی به حال جامعه فلاکت زده ما ندارند. چالش دیگر، فقدان مدیریت نافذ و نافع است. به کارهای گران شخص کار دیده فرست. پژوهش و فناوری و تحقیق و تفکر کار هر نورسیده و معلم ندیده و تجربه نیاموخته نیست. چالش بعدی، معضل و دغدغه معیشتی پژوهشگران و نویسندگان و اندیشمندان و اعتنا و اعتبار آنان می باشد. چالش اساسی دیگر فقدان آزادی برای اهل پژوهش و اندیشه ورزی است. بسیاری از پژوهش ها دچار خودسانسوری و دیگر سانسوری می شود.
آیا اندیشیده‌ایم در قرون دوم تا پنجم هجری چگونه در ایران فرهنگی تحول علمی ایجاد شد؟ آیا تأمل ورزیده ایم و به خود آمده ایم چگونه رنسانس در مغرب زمین شکل گرفت؟ و چگونه تاکنون با قوت استمرار پیدا کرده است؟ آیا به علل عقب ماندگی و آشفتگی جوامع خاورمیانه فکر کرده ایم؟ به تصور من حال و روز آحاد اجتماع بیانگر اثرمندی و مدخلیت پژوهش هاست نه تعداد مقالات و آمارها و ارقام پژوهشگاه ها واعتبار مالی آنها. در این سخن دقت لازم است.
چگونه و با چه راهکاری وضعیت پژوهش ها را بهبود بخشییم؟ بنده فکر می کنم ضرورت دارد یک تغییر بنیادین در رویکردها و رهیافت ها و انتظارات از پژوهش و پژوهشگران ایجاد شود. سوءاستفاده از نام و نشان پژوهش و پژوهشگران در نهایت به افول و انحطاط ختم می گردد. از این روی، بازگشت به راه و رسم عقل و عقلانیت و حق و حقیقت و آگاهی و اندیشه ورزی، راهکار کاربردی و عملی و اثربخش است. عرصه پژوهش میدان برهان و اتقان و استواری ست. تنها پژوهشگران خردمند می توانند به کنه و ذات این استواری و درستی ادراک داشته باشند و آن را در جامعه انعکاس دهند. مراسم تشریفاتی برای پژوهش حکم سم و زهر را دارد، پژوهش به آزادی نقد و پرسش و گفت و گو و تعامل اثربخش محتاج است. پژوهش اثربخش سنگ بنای هرگونه تصمیم سازی و ایده پردازی است.
محمدعلی نویدی