گروه حوادث - تازه‌ترین گزارش مرکز آمار ایران نشان می‌دهد که در ۶ سال اخیر با وجود کاهش ۳۷ درصدی کشف برخی مواد مخدر سنتی مانند تریاک، با افزایش ۱۵۰۰ درصدی مخدرهایی همچون شیشه مواجه هستیم که به نظر می‌رسد تمایل بیشتر به مصرف مخدرهای صنعتی ایجاد شده است.
مطابق آخرین گزارش مرکز آمار ایران از وضعیت اجتماعی فرهنگی در بهار امسال، روند کشف مخدرهای سنتی نزولی است در حالی که نمودار کشفیات مخدرهای صنعتی در برخی موارد حتی به افزایش ۱۵ برابری نیز رسیده است.
به گزارش ایرنا و طبق گزارش مرکز آمار ایران، در یک نمونه از سال ۱۳۹۶ تا به امروز با وجود گسترش اقدامات اطلاعاتی و انتظامی در حوزه شناسایی و کشف مواد مخدر، کشف مخدرهایی همچون تریاک با کاهش ۳۷.۶ درصدی مواجه است و از ۶۴۹ هزار و ۶۱۶ کیلوگرم در سال ۹۶ به ۴۰۴ هزار و ۹۷۶ تن رسیده است.
این درحالی است که طبق همین گزارش، میزان کشف مخدرهایی همچون شیشه با رشد ۱۵ برابری یا به عبارتی ۱۵۰۰ درصدی، از ۲ هزار و ۳۹۹ کیلوگرم در سال ۹۵ به میزان قابل توجه ۳۸ هزار و ۷۳۴ کیلوگرم رسیده است.
به طور کلی این گزارش نشان می‌دهد تمایل به مواد مخدر صنعتی در کشور طی کمتر از یک دهه اخیر به طور چشمگیری افزایش یافته یا دست‌کم اعداد نشان می‌دهند که شاهد افزایش عرضه مخدرهای صنعتی مانند شیشه نسبت به مخدرهای سنتی هستیم که حاکی از افزایش تقاضاست.
همچنین کاهش توزیع و کشف مواد مخدر سنتی نیز می‌تواند افزایش مصرف مخدرهای کانابیستی (مانند گل) یا صنعتی را توجیه کند. البته به این نکته نیز باید اشاره کرد که طبق همین آمار، با وجود کاهش محدود کشف مخدرهای سنتی، با افزایش قابل توجه مخدرهای صنعتی روبه‌رو هستیم که شاید نشان از افزایش مصرف مواد مخدر در کشور باشد.
با نگاهی به آمار پذیرش مراکز ترک اعتیاد نیز افزایش شمار معتادان مشهود است. بنابر گزارش مرکز آمار ایران در بهار سال ۹۶ در ۸۶۳۲ مرکز ماده ۱۵، تعداد یک میلیون و ۲۵۴ هزار معتاد و مصرف‌کننده مخدر برای درمان پذیرش شدند؛ در حالی که سه ماهه نخست پارسال یک میلیون و ۵۸۱ هزار نفر در ۸۲۵۱ مرکز ماده ۱۵ پذیرش شدند. به عبارت دیگر با وجود کاهش مراکز ماده ۱۵ با افزایش ۳۳۰ هزار نفری پذیرش معتادان مواجه هستیم.
وضعیت در مراکز دولتی ماده ۱۶ هم به همین شکل است. شمار پذیرش معتادان در بهار سال ۹۶ در ۵۷۹ مرکز، ۸۲ هزار ۶۶۵ نفر بود که این تعداد در سال گذشته به ۱۴۹ هزار و ۲۲ نفر در ۳۹۵ مرکز رسیده است.
طبق تعریف مرکز آمار ایران، اعتیاد به مواد مخدر عبارتند از مصرف مداوم یک یا چند نوع از مواد مخدر به صورتی که عدم استفاده از آن باعث ایجاد مشکالت جسمی و روحی در فرد شود. همچنین طبق این تعریف مصرف‌کننده مواد مخدر فردی است که به صورت داوطلبانه و غیرمجاز یکی از انواع مواد مخدر را مورد مصرف قرار می‌دهد.
بنابراین افزایش کشفیات با شمار صعودی معتادان، هم‌خوانی دارد که حاکی از رشد تصاعدی توزیع مواد مخدر است. علاوه بر این، افزایش توزیع مخدر نیز بیشتر در مخدرهای صنعتی بوده که پیشتر آمار آن در گزارش مرکز آمار آمده است.
تاثیرپذیری از تغییر تولید
تغییر ذائقه مصرف مواد مخدر در کشور بی ارتباط با تغییر تولید مخدرها در بزرگ‌ترین منشأ آن یعنی افغانستان نیست. از اوایل دهه ۹۰ گزارش‌ها حاکی از ورود گسترده مواد اولیه برای تولید مخدرهای صنعتی مانند شیشه به افغانستان داشت.
سال ۲۰۲۲ دبیرکل وقت ستاد مبارزه با مواد مخدر جمهوری اسلامی در شصت و ششمین نشست سالانه کمیسیون مواد مخدر که در مقر سازمان ملل متحد و در وین برگزار شد، صادرات پیش‌سازهای شیمیایی ساخت مواد مخدر صنعتی به افغانستان را یک خطر دانست و هشدار داد که این مساله یک تهدید جدید برای کشورهای منطقه و جامعه بین‌الملل است.
به گفته اسکندر مومنی، از سوی دیگر پیش‌سازهای شیمیایی به یک تجارت دو سویه تبدیل شده است؛ به طوری که این مواد به صورت فزاینده‌ای از کشورهای صنعتی به افغانستان که هیچ مصرف قانونی ندارد، قاچاق و صرفاً در تولید هروئین، مرفین و مت‌آمفتامین (شیشه) به کار گرفته می‌شود؛ بنابراین می‌توان دید با انتقال تولید مواد مخدر در افغانستان از سنتی به صنعتی، شاهد تغییر مصرف در میان معتادان نیز هستیم. باوجود اینکه این تغییر ذائقه به کشور ما محدود نشده و گزارش‌های رسمی از همین تغییر در کشورهای اروپایی نیز حکایت دارد اما ایران به عنوان همسایه افغانستان و نخستین ایستگاه انتقال و قاچاق مخدر، بیشترین آسیب را دیده و خواهد دید.
عواقب کوچ معتادان به مخدرهای صنعتی
مدیرکل درمان و حمایت اجتماعی ستاد مبارزه با مواد مخدر در مصاحبه با خبرنگار ایرنا ضمن تایید تغییر ذائقه و نوع مصرف مخدر در کشور، این مساله را یک خطر توصیف کرد و هشدار داد که تغییر مصرف می‌تواند عوارض اجتماعی متعددی را برای معتادان و جامعه داشته باشد.
مجید قربانی توضیح داد: طبق طبقه‌بندی، مخدرها به سه مدل مواد افیونی، توهم‌زا و محرک تقسیم می‌شوند که در هر سه طبقه ما شاهد وجود مخدر سنتی و صنعتی هستیم. به طور مثال در مخدرهای افیونی شکل سنتی آن تریاک و مشتقات آن هستند که توسط معتادان مصرف می‌شوند و شکل صنعتی آن داروهای متادون و نظیر آن هستند که خواص درمانی دارد و از این جنبه، تاثیرات مثبت داشته‌اند.
وی در ادامه گفت: اما اگر از تولیدات دارویی که به شکل کنترل‌شده و طی فرایند درمان مصرف می‌شوند؛ بگذریم، به طور کل تغییر مصرف مخدرها از سنتی به شکل صنعتی آن به خصوص در حوزه مخدرهای توهم‌زا و محرک‌ با خطری جدی مواجه هستیم.
مدیرکل درمان ستاد مبارزه با مواد مخدر با بیان اینکه سوء مصرف در هر شکلی از مخدر عوارض و پیامدهای آن را تشدید می‌کند، تاکید کرد: در مصرف مخدرهای صنعتی این عوارض ده‌ها برابر حاد و مخرب خواهد بود.
قربانی با اشاره به اینکه شمار مرگ و میر و آسیب‌های جبران‌ناپذیر در مصرف مخدرهای صنعتی به مراتب بیشتر از مخدرهای صنعتی است، افزود: برای مثال مخدر «گُل» که از دسته مواد صنعتی و از مشتقات حشیش محسوب می‌شود، تاثیر مخرب ۸۰۰ برابری نسبت به حشیش بر مصرف‌کننده خواهد گذاشت.
وی دیگر عوارض و پیامدهای منفی تغییر مصرف مخدر به صنعتی را در درمان آن عنوان کرد و افزود: در رویارویی با مصرف‌کنندگان مخدرهای صنعتی نمی‌توان درمان کامل داشت زیرا شیوه تولید و ترکیبات محصول بسیار متغییر و پیچیده است.
به گفته مدیرکل درمان ستاد مبارزه با مواد مخدر، با توجه به اینکه مخدرهای صنعتی با دستورالعمل‌های متفاوتی تهیه شده و بسیار قوی و بر فیزیک افراد تاثیرات متعدد و منفی دارند، فرایند درمان را پیچیده خواهند کرد.
علل تغییر مصرف: از جایگاه اجتماعی تا سهولت دسترسی
به طور طبیعی افزایش کشفیات مخدرهای صنعتی نشان از افزایش عرضه و تقاضا دارد البته اثری معکوس نیز می‌توان برای آن متصور بود زیرا افزایش توزیع و عرضه می‌تواند باعث تغییر در مصرف شود چرا که رشد عرضه نه تنها در سهولت دسترسی اثرگذار است، بلکه باعث کاهش قیمت یک محصول مخدر خواهد شد.
مدیرکل درمان ستاد مبارزه با مواد مخدر در این باره اظهار داشت: بررسی‌ها نشان می‌دهد عوامل متعددی بر تغییر ذائقه تاثیر دارد که نخستین آن سهولت استفاده از مخدرهای صنعتی است. مصرف این گونه مواد اعتیادزا نیاز به ادوات مصرف سایر مواد ندارد، به‌طور مثال مصرف‌کنندگان مواد اعتیادزای صنعتی به‌یژه محرک‌ها از سرنگ و تجهیزات حرارتی استفاده نمی‌کنند.
به گفته قربانی، متاسفانه مخدرهای صنعتی تنوع بسیاری دارند که می‌توانند ترغیب بیشتری را در مصرف‌کنندگان به خصوص جوانان ایجاد کنند. علاوه بر این، اثرات سریع و چند وجهی(از توهم‌زایی تا محرک بودن) جاذبه بیشتری خواهند داشت.
وی به اسامی مختلف مخدرهای صنعتی در سطح جامعه به عنوان یک نیروی جاذبه اشاره کرد و افزود: موانع فرهنگی موجود در مقابل مصرف مخدرهای صنعتی بسیار کم است زیرا از قبح و جایگاه منفی مخدرهای سنتی برخوردار نیست و در میان مصرف‌کنندگان و اطرافیان حتی به عنوان مخدر شناخته نمی‌شود.
قربانی، مهم‌ترین راه برای مقابله با این مساله را آگاهی فرهنگی و ایجاد فضای منفی و بیزاری برای مصرف مخدر به خصوص مخدرهای صنعتی دانست و گفت: باید مخدرهای صنعتی هم مانند مخدرهای سنتی از طرف جامعه طرد شود و از طرف دیگر دسترسی به آن بسیار دشوار باشد.
سخن پایانی
در مجموع باید گفت که تغییر مصرف در مخدرها دورنمای خطرناکی برای کشور ایجاد می‌کند که بخشی از آن ناشی از فقدان جریان‌سازی فرهنگی و بخش دیگر ناشی از تغییر تولید و توزیع و حجم بالای عرضه است. البته در بخش تولید و قاچاق مخدرهای صنعتی هنوز واکنش رسمی و پیگیری قانونی درباره تغییر تولید مواد مخدر از مبدأ افغانستان دیده نشده است و گویا این تغییر به صورت زیرپوستی کاملاً وضعیت مصرف مواد مخدر در کشور را تغییر داده است.
با این حال، سال گذشته دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر در اشاره و انتقادی گذرا طی دیدار با فرمانده مبارزه با مواد مخدر پاکستان تولید موادمخدر صنعتی در افغانستان را ارمغان حضور و تجارت غرب برشمرد و گفت: باید از غرب این سؤال را پرسید که پیش‌سازهای تولید موادمخدر صنعتی در این حجم بالا با چه منطقی به افغانستان گسیل می‌شود؛ درحالی‌که در این کشور صنایعی متناسب با این حجم واردات پیش‌ساز وجود ندارد و مشخص است که از کارکرد منفی آن استفاده می‌شود.